CANLILARIN VE İNSANIN FOSİLLERLE VE MODELLERLE KRONOLOJİK EVRİMİ: DÜNYANIN VARLIĞINDAN GÜNÜMÜZE KADAR
(8. Bölüm: 3 Alt Bölüm, 33 Konu)
İÇİNDEKİLER
CANLILARIN EVRİMİ
1- Dünya’nın Oluşumu ve Evrim Hakkında Ön Bilgiler
2- ~4 Milyar Yıl Önce “Canlı-Cansız Arası Form Evrimleşti”
3- ~3,5-3 Milyar Yıl Öncesi Arası “Bakteri ve/veya Arke Evrimleşti” ve 3,5 miyö.den Günümüze Kadar Evrimsel Süreç
4- ~650 Milyon Yıl Önce “İlk Hayvansal Hücre Kolonileri Evrimleşti” ve 600-560 myö arası
5- ~560 Milyon Yıl Önce “Bilinen En Eski Hayvan Evrimleşti: Dickinsonia costata” ve Ediacara
6- ~555 Milyon Yıl Önce “Yassı Su Solucanı Evrimleşti: Spriggina floundersi”
7- ~530-529 Milyon Yıl Önce “Balık Benzeri Canlılar ve/veya Ön-Balıklar Evrimleşti: Pikaia gracilens ve temsilen Branchiostoma lanceolatum”
8- ~530-520 Milyon Yıl Öncesi Arası “İlk Balıklar Evrimleşti: Myllokunmingia fengjiaoa ve Haikouichthys ercaicunensis”
9- ~375 Milyon Yıl Önce “Hayvanlar ‘Doğrudan’ Sudan Karaya Geçmeye Başladı”: Tiktaalik roseae
10- ~312 Milyon Yıl Önce “Sürüngenler Evrimleşti: Hylonomus lyelli” ve ~233 myö “Dinozorlar Evrimleşti: Staurikosaurus pricei ve Eoraptor lunensis”
11- ~275 Milyon Yıl Önce ve Devamında “Memelilerin Ataları Evrimleşti: Therapsida” ve Memeliler Hakkında
12- ~160 Milyon Yıl Önce “Gerçek Memelilerin İlk Ortak Atası Evrimleşti: Juramaia sinensis”
13- ~65 Milyon Yıl Önce “Dünya’ya Göktaşı Çarptı ve Çoğu Tür Yok Oldu”
14- ~57/55 Milyon Yıl Önce “İnsanlara Evrilecek Olan Primatlar Evrimleşti: Plesiadapis cooki/tricuspidens ve Archicebus achilles”
15- ~47 Milyon Yıl Önce “İnsan Cinsine Gidecek Olan Primat Türü: Darwinius masillae”
16- ~40 Milyon Yıl Önce “İlksel Maymunsular Evrimleşti”
17- ~10 Milyon Yıl Önce “İki Ayak Üstünde Durmaya Meğilli Hominidler Evrimleşti”
SIRASIYLA İNSANIN EVRİMİNE GİDEN TÜRLER
18- ~47 Milyon Yıl Önce: Darwinius masillae
19- ~33/30 Milyon Yıl Önce: Aegyptopithecus zeuxis
20- ~29 Milyon Yıl Önce: Saadanius hijazensis
21- ~19/18 Milyon Yıl Önce: Proconsul africanus/heseloni
22- ~13/12 Milyon Yıl Önce: Pierolapithecus catalaunicus
23- ~7 Milyon Yıl Önce: Sahelanthropus tchadensis
24- ~3,85 Milyon Yıl Önce: Australopithecus afarensis: ~3,2 myö “Ayakta Durabilen Lucy”
İNSAN TÜRLERİ
25- ~2,4 Milyon Yıl Önce “İlk İnsan Türü Homo habilis Evrimleşti”: Homo habilis (2,4-1,4 milyon yıl öncesi arası)
26- Homo Ergaster (1,9-1,4 milyon yıl öncesi arası)
27- Homo erectus (1,89 milyon – 143 bin yıl öncesi arası)
28- Homo neandertalensis (400-40 bin yıl öncesi arası)
29- ~300 Bin Yıl Önce “Ve Nihayet Günümüzde Yaşayan İnsan Türü Evrimleşti”: Homo sapiens (300 bin yıl öncesinden günümüze kadar)
30- Bu İnsan Türlerine Benzer Olarak Aralarda Başka Türler ve/veya Alt Türler de Yaşadı (H. rudolfensis, H. erectus georgicus, H. antecessor, H. cepranensis, H. heidelbergensis, H. rhodesiensis, H. floresiensis)
31- İnsan Cinsinin Beyin Hacminin Artması ve Beyin-Zeka Hakkında
32- İnsana Evrimin Gösterimleri ve Ağız ile Anüsün Evrimleşmesi
33- Beyin ve Gözün Evrimleşmesi ve Hayat Ağacı (Bilgelik Ağacı)
Kaynakça
[one-third-first]
SİTE DİZİNİNDEKİ 64. KONU
DÜNYA’NIN OLUŞUMU VE EVRİM HAKKINDA ÖN BİLGİLER
“Yıldızlarda üretilip dağılma veya patlama eşliğinde yıldızlararası ortama saçılan hafif ve ağır elementler daha sonra yıldızlara dönüşecek olan bulutsuları oluşturur: Hepimiz yıldız tozuyuz.” “Gaz ve toz içeren moleküler bulutların sıkışmasıyla yıldızlar oluşur. Bir moleküler bulutun (bulutsu/nebula) parçalar halinde belli bölgelerde sıkışmasıyla (yoğunlaşmasıyla) onlarca veya yüzlerce yıldız oluşabilir. Güneş yıldızı ve Güneş Sistemi de bir bulutsunun yoğunlaştığı bir bölgede ~4,6 milyar yıl önce oluşmaya başladı (veya oluştu).” “Güneş oluşurken etrafındaki gaz ve toz parçaları da birbirine çarpıp büyüyerek gezegen, uydu, asteroit(/d), kuyrukluyıldız gibi yapıları oluşturmuştur.” “Gökcisimlerinin çarpması, kimyasal tepkimelerle gaz çıkışlarının olması ve saireyle (ve giderek ısınıp demir-nikelin eriyip merkeze, silikatların da üst kısma hareket edip yerleşmesiyle ve sonra soğumayla) Dünya’nın kıta, okyanus ve atmosferi oluştu: Şu an Dünya’da olan tüm kimyasal yapılar (yapaylar hariç) başlangıçtaki nebulada vardı ve/veya ondan oluştu.”[1]. Dünya’nın yaşı ~4,5 milyar yıldır.[2]
Dünya’nın ilk oluşma aşaması olup 4,6 ile 4 milyar yıl öncesi aralığı kapsayan döneme Hadeyan denir.[3] Bu dönemde Dünya ve yüzeyi sıcak eriyik (element/molekül çorbası) halindeydi:[3] Magmatik[4] (volkanik[5]) farklılaşma[4] (ayrışma[5]) sonucu kıtasal kabuk blokları (ilksel kaya/toprak) oluştu.[4] ~4,5 milyar yıl önce Mars büyüklüğünde Theia adlı bir ön-gezegen[6] Dünya’ya çarptı ve Dünya’dan bir kütle kopardı: Bu, uydumuz Ay’a dönüştü.[2] Sonraki 500 milyon yıl içinde su bulunduran kuyruklu yıldızlar, meteorlar ve galaktik molozlar Dünya’ya çarptı: Bu durum okyanusların oluşmasına büyük katkı sağladı.[2][7][8] Yanı sıra Dünya’yı oluşturan malzemede su vardı.[3] Hadeyan döneminde Dünya yüzeyi sıcaklığı gittikçe azaldı (soğudu), bu sayede (gerek bu dönemin sonlarına doğru ve gerek devam eden dönemde) (Levha Tektoniği eşliğiyle de) kıtalar ve okyanuslar oluştu.[3][7] Bir mineral olan bilinen en eski zirkon (ZrSiO4) kristalleri 4,4 milyar yıl yaşındadır.[9] Zirkon: İlk oluşan katı kabuk malzemesidir.[10] Hadeyan dönemindeki atmosfer magmatik aktivite[11] sayesinde oluşmuş olup[7] çok su buharı, az CO2 (ve daha az H2S, N2, H2, CO, He, CH4, NH3) barındırıyordu.[11]
Evrende H ve O elementleri bolca bulunur: Evrendeki suyun çoğu, yıldızların oluşum aşamasında bir yan (ikincil) ürün olarak üretilir: Yıldızlar, oluşumlarının sonuna doğru geniş bir gaz-toz (yıldız rüzgarı) yayarlar: Bu akış şok dalgaları eşliğinde yıldızın çevresindeki moleküler buluttaki gazı sıkıştırıp ısıtır: Bu sayede su, bu sıcak ve yoğun olan gazda hızla üretilir.[12]
4 ile 2,5 milyar yıl öncesi aralığı kapsayan döneme Arkeyan denir.[13] Dünya 4,1 ile 3,8 milyar yıl öncesi aralığında yoğun asteroid çarpışmalarına maruz kaldı.[14] Arkeyan döneminin başlarında (soğumanın da eşliğiyle) Dünya yüzeyi kıta ve okyanuslarla kaplandı.[15] Kıtalar (köken ve temel olarak); ağır elementlerin alta, hafif elementlerin ise üste çıkmasıyla: Okyanuslar ise (yine köken ve temel olarak) bulutlardaki su buharının yağmur şeklinde yağmasıyla oluştu.[16] Atmosfer sıcaklığının suyun kaynama sıcaklığının (100°C) altına düşmesiyle ∼40.000 yıl boyunca yağan yağmurla okyanusların oluşması neticesinde (buna bağlı olarak) (∼3,5 milyar yıl öncesine kadarki süre boyunca) atmosferdeki su buharı azaldı ve diğer atmosferik gazlar ise arttı.[11][17] Dünya’daki ilk canlılar bakteriler[18] ve/veya arkeler olup ilk olarak ∼3,5 milyar yıl önce[19] milyonlarca yıl boyunca aşamalı olarak kimyasal ve moleküler evrimle[20] (yani elementlerin birleşmesiyle) oluşmuşlardır: Neticede cansızdan canlı oluşmuştur[21].
Günümüzde Dünya’nın toplam kütlesini şu elementler oluşturur: %32,1 demir, %30,1 oksijen, %15,1 silisyum, %13,9 magnezyum, %2,9 kükürt, %1,8 nikel, %1,5 kalsiyum, %1,4 alimünyum; kalan %1,2 ise az miktardaki diğer elementlerdir. Çekirdeği ise %88,8 demir, %5,8 nikel, %4,5 kükürt ve %1’den azı ise iz elementlerden oluşur.[22]
Biyogenez, canlının cansız maddeden oluşmadığı görüşü olup[20] daha çok mitolojide kendini bulur; abiyogeneze karşı çıkar[20][23]. Abiyogenez, Dünya’da yaşamın canlı olmayandan nasıl gelişebildiğinin -yani yaşamın kökeninin- araştırılmasıdır; canlının cansız maddeden oluştuğu konusudur.[24] (Şu notumu eklemeliyim: Canlı, hücrelerden; hücreler, elementlerden ve/veya atomlardan oluşur; atomlar cansızdır. Yani canlı dediğimiz şeyin yapı taşı cansızdır: O halde “Canlıya nasıl canlı deriz?”, orası da ayrı bir tartışma konusudur. Belki de ya tüm evren canlıdır ya da tüm evren cansızdır!..) Evrim Teorisi/Kuramı, ‘cansız maddeden canlı oluşumu’ konusu üzerinde doğrudan durmaz; bu kuram, oluşmuş ilk canlılardan diğer canlılara evrimle (dönüşümle, değişimle ve/veya ortama uyum sağlayabilmeyle) geçildiğini savunur. Yani ilk canlıların nasıl oluştuğu kısmıyla Evrim Kuramı muhatap olmaz, ona göre asıl konu canlıların evrilmesidir.[25]
Yaşamın oluşumunu sağlayan temel kimyasal moleküller şunlardır; metan (CH4), amonyak (NH3), su (H2O), hidrojen sülfür (H2S), karbonmonoksit (CO), karbondioksit (CO2), fosfat (PO43-).[24] Elementlerin çoğu elektronlarını tamamlama eğilimindedirler. Serbest halde bulunan elementler küme oluşturabilme -bileşik/molekül olma- potansiyeline sahiptir. (Benzetme yapacak olursam: Bardaktaki çayın üstündeki baloncuklar birleşip içi içe geçerek büyürler.) H’nin 1, O’nun 8 elektronu vardır: 2 H ile 1 O birleşerek, elektron yörüngelerindeki boşlukları doldurmuş olurlar: Bu ve diğer kimyasal bağ örneklerinde çekirdekler birleşmez, atomların yan yana gelip elektronlarını ortak kullanma durumu söz konusudur. Moleküllerdeki elementler, daha sağlam bir yapıya döndükleri için birleşirler.[26] (Benzetme yapacak olursam: Temeli boşluklarla dolu çürük bir binada insanlar yaşamak istemez fakat temeli boşluksuz ve sağlam olan bir binada insanlar yaşar. Bkz. Bölüm sonu resimler.) Karbonun bağlanabilme potansiyeli çok yüksektir: Karbon, canlı oluşumunun temel yapı taşıdır.[27]
Charles Darwin yaşamın ilk kıvılcımı olarak ılık bir su birikintisinde amonyok, fosfor tuzları, güneş ışığı, sıcaklık, elektrik akımı vb. ile ilk proteinlerin oluşabileceğini söylemiştir. A. I. Oparin; yaşamın oksijensiz ortamda, güneş ışığının etkisiyle; organik moleküllerin koaservat damlacığını oluşturmasıyla başlayabileceğini söyler. Koaservat; elementlerin yoğun olarak birleşmesiyle oluşan, canlı ve cansız arası özellik gösteren, “canlıların ortak atası” olan; metabolizma, büyüme ve bölünme/çoğalma özelliklerine sahip damlacık halindeki kümelenmedir. Koaservat damlacıklarının varlığı deneylerle kanıtlanmıştır.[24][28][29]
Tam bu kısıma “Genetik: DNA ve RNA” adlı yazımı ‘aynen’ atmayı uygun gördüm çünkü evrimi anlattığım bu uzun ve detaylı yazımda genetiğin de olması lazımdı. Sitemde tekrarlanmış tek yazı budur başka yoktur: Eğer okuduysanız bu kısımı geçebilirsiniz (alttaki 4 paragraf veya alttaki 30. dipnota kadar olan kısım). Bahsi geçen genetik yazımı sitemde ayrı bir bölüm olarak ele almamın sebebi ‘sadece genetiği’ merak edenler oraya ulaşıp okuyabilsin diyedir.
RNA: RNA’dan İlk Hücreye ve Günümüze Yolculuk. Ateşler içinde kaynayan kazan olan dünyanın dış kabuğu soğuyunca, 4,4/4,3 milyar yıllık zirkon kristalleri dünyanın en yaşlı maddesi olarak oluşur. En yaşlı kayalar ise 4 milyar yıllıktır. İlk canlılar -bakteriler- 3,5/3 milyar yıl önce oluştu. Sonra canlı türleri patladı… Canlılar kalıtsal bilgileri -yani yaşamı- DNA ve RNA molekülleri ile sağlarlar. Bu molekülleri iplik gibi düşünün; elimde bir tombala var, torbanın içinde 4 farklı harf var, çektim, birisi geldi onu ipe astım, çektiğimi tekrar torbaya attım karıştırdım sonra yine çektim herhangi biri geldi onuda ipe astım… Sırayla bu şekilde ipe dizdim. İşte size gen… Bu harfler -periyodik cetveldeki karbon, hidrojen, oksijen gibi- elementlerin yani atomların birleşmesiyle oluşur: bk. Görsel A. Genler protein yaparlar, proteinlerden de canlı oluşur. Bu tüm canlılığın “temel” mekanizmasıdır. Dünyanın ilk zaman koşulları sağlanarak, laboratuarda; DNA’nın, RNA’nın ve Proteinlerin yapıtaşları oluşturulmuştur. Sonuç olarak “yaşamın temeli” olan bunların varlığı ilk zamanlarda dünyada mevcuttur. Yapılan deneylerde RNA kendi kendini kopyalamıştır, bu kopyalamada da değişimlere uğramıştır. Sonra sırasıyla RNA’dan DNA ve Protein sentezi oluşarak, zamanla da bu moleküller zarlar içinde toplanarak ilk canlılar oluşmuştur. Burada anlattığım hikaye cansızdan canlı oluşumudur. Yani elementlerin birleşerek Rna’yı oluşturması ve sonrasında hücrenin -kabın- oluşmasıdır. Bu ilk hücre Mars’da oluşmuş da olabilir ve oradan kopan meteorların Dünya’ya çarpması sonucu Dünya’da yaşam başlamış da olabilir. Dünya’da RNA, DNA ve ilk hücrenin oluşabileceği en ideal yer, okyanus tabanlarından çıkan sıcak gazların etrafı gibi gözükmektedir.
DNA: Deoksiribo Nükleik Asit. Bir anne gebe kaldığında sadece 1 hücre oluşur. Bu hücrenin çekirdeğinde adeta bir zincirden oluşmuş 1 DNA molekülü bulunur. Zinciri oluşturan A, T, G ve C molekülleridir, bunlara nükleotit denilir. Bu küçük moleküller de hep aynı elementlerin birleşiminden oluşur. Nükleotitler tüm insan, hayvan ve bitkilerde aynıdır. Bunların farklı dizilimleri ile farklı canlılar oluşmuştur. Siz ile kardeşiniz arasında dizilim farkı az, siz ile karpuz arasında dizilim farkı biraz daha fazladır. Ama siz ile karpuzun temel yapısı aynıdır. Örneğin insan ile şempanze arasındaki gen dizilimi %98,4 aynıdır. Başlangıçta sizi oluşturacak olan tek hücre, DNA’nın kopyalanması ile ikiye bölünür. Sonra 4’e, 8’e, 16’ya derken bölünme trilyonlarcayı bulur. İlk hücredeki DNA; vücudunuz nasıl olacak, kişiliğiniz nasıl olacak, hayatta neler yapacaksınız gibi sizi siz yapacak bütün bilgileri içerir, kopyalanma ile bu bilgi değişmez olduğu gibi kalır. İnsanda 1 katrilyon hücre vardır. Her hücrede DNA vardır. Bir hücredeki 1 DNA molekülündeki dizilim; 46 ciltlik kitap yazısına denk gelir, yani 46 kitaptan oluşan 46 ciltlik ansiklopedi kitaplarına benzer. Her bir cilde Kromozom adı verilir. Her bir ciltteki sayfalara da Gen adı verilir. Bırakın gen sayımızı hesaplamayı, DNA sayısını hesaplamaya kalksak bile akıl almaz bir sayıya ulaşırız. Protein vücudumuzun çoğunu oluşturur. DNA verdiği kodlarla amino asit üretir. Amino asitler dizilerek proteini meydana getirir. Yani DNA protein üretim merkezidir. Protein vücuttaki kimyasal süreçleri yönetir. DNA hiçbir zaman yaşlanmaz. DNA ya da Genler ölümsüzdür. Nesilden nesile aktarılır. Ciltlerin sayfalarındaki kelimelere baktığımızda, dünyada yaşamış gelmiş geçmiş tüm canlıların isimlerini okuyabiliriz, yani izlerini görebiliriz. Empati kurarak bir köpek gibi düşünebilmenizin sebebi budur!.. Bizler DNA’yı koruyan bir kalkan gibiyiz ya da onu koruyan bir makine gibiyiz. DNA bizim için yaşamıyor, biz DNA için yaşıyoruz.
DNA’nın Yapısı: Bütün Canlılar DNA’dır. İnsanların genlerinin %99,9’u aynıdır. Her hücremizde bir çekirdek ve bunun içinde de kromozomlar bulunur. Bizi oluşturan ve yaşatan bu kromozomların 23’ü anneden 23’ü babadan gelir. Kromozomlar uzun DNA iplikçiklerinden oluşur. Yine her hücremizde 2 metre civarı DNA sıkışık olarak bulunur. Her bir DNA parçası 3 milyar grup kadar şifre içerir. “DNA canlı bir yapı değildir cansızdır!..” DNA bütün canlıların yapıtaşıdır. H, O ve N elementlerinin farklı dizilmesiyle 4 tane grup oluşur. Bu grupların üst üste farklı dizilmeleriyle de DNA oluşur. DNA’dan gelen bilgi, bağlarla RNA’ya ulaşır. RNA da bu bilgilerle H, O, N, C vb. elementlerden oluşan aminoasitleri uc uca ekleyerek proteinleri oluşturur. Her hücrede 100 milyon protein vardır. Proteinler de vücudumuzu meydana getirir. Kısacası DNA bütün genetiğimizi ve vücudumuzu oluşturur. H, O, N ve C elementleri dünyadaki tüm canlıların bedenlerinin neredeyse tamamını oluşturur. C burada bağlayıcı özellik gösterir. Dünyadaki canlıların farklı olmasının sebebi DNA’daki H, O ve N’un farklı diziliminden başka birşey değildir. Bütün canlıların genetik yapısı aynıdır. Atomlar birleşerek elementlere, elementler birleşerek canlıları oluşturur. Günümüz insanla bir köpeğin genetik diziliminin ∼%88’i, ev faresiyle ∼%77’si, tavukla ∼%62’si, muzla ∼%60’ı, pirinçle ∼%53’ü, patatesle ∼%50’si, algle ∼%30’u, mantarla ∼%20’si ve plazmodyumla ∼%3’ü tamamen aynıdır. (Ayrıca şunu belirtmeliyim ki insanın gen/DNA dizilimleri bitkilere daha az hayvanlara daha çok benzer ya da şöyle de diyebiliriz bitkilerin gen dizilimleri hayvanlara daha çok insanlara daha az benzer, ama tüm canlıların gen/DNA yapısı “temelde” aynıdır.)
DNA’nın Değişmesiyle Yeni Bir Canlı Türünün Oluşması. Günümüzde yaklaşık 1,5 milyon canlı türü vardır. 1 milyonu hayvanlar, 250 bini bitkiler, 100 bini mantarlar diyebiliriz. Bu canlıların hepsi aynı sistemdeki DNA’lardan oluşur. DNA, protein yapar. Tüm canlıların proteinleri değişmeksizin aynı 20 aminoasitten oluşur. Bu proteinler de canlıların vücudunu oluşturur. Bu durum bütün canlıların ortak atadan geldiğinin kanıtıdır. DNA ipliğinin üstünde 4 farklı harf vardır, bunlar AGGASGTGTTAS.. gibi farklı şekilde sıralanırlar. Bu harfler, elementlerden oluşur: bk. Görsel A. Farklı canlı türleri bu sıralamalarla / dizilimlerle oluşur. Dizilim az benziyorsa türler uzak akraba, çok benziyorsa yakın akraba olurlar. Bu gen dizilimlerinin %1’i yaklaşık 1 ile 10 milyon senede mutasyonla değişir ve bu değişim sürecinin başlangıcından itibaren yeni türler de oluşur, yani değişim %1’in altında olsa dahi yeni türler oluşabilir. Bu mutasyon şöyle; DNA’daki genler protein kodlar, bazı proteinler değişikliği sever yani esnektir, bu proteini kodlayan gen zamanla değişir, olay bu! Her yıl yeni grip tiplerinin yani virüslerin oluşması ve bakterilerin antibiyotiklere direnç gösterip farklılaşması çok kısa sürede mutasyonla oluşan yeni türlere örnektir. Bunlar laboratuvar deneyleriyle kanıtlanmıştır. Tabii büyük / kompleks canlılarda bu süre onbinlerce/yüzbinlerce senedir. Bir de sözdegenler vardır. Bunlar işlevini kaybetmiş DNA’da taşınan fazlalık genleridir ve zamanla değişime uğrarlar. Yeni türün ortaya çıkışında etkilidirler. Yeni bir tür oluşturacak mutasyonlar onbinlerce, yüzbinlerce senede -birikerek- meydana gelir. Mutasyonlar aslında genlerin yaptığı “hata”lardır: Bu hatalardan hangisi “yaşamaya daha elverişliyse veya diğer türlere oranla hayatta kalmaya daha yatkınsa/güçlüyse” bu gen/DNA kendini devam ettirir, diğer elverişsiz mutasyonlar ise yok olur gider. Uzun süre zarflarında bu hataların olması kaçınılmazdır. Mutasyonların sebeplerinin temelinde ise şu vardır: Elektromanyetik dalgalar genlerdeki atomlara/parçacıklara çarpıp bu hatalara sebebiyet verir yani elektron bağları kırılır/değişir ve moleküler bağlarda değişimler olur.[30.3] (Bahsi geçen kısmın sonu burasıdır).
___________________
[1] Bu sitedeki yazıma bk. (Konu 8).
[2] Bu sitedeki yazıma bk. (Konu 14).
[3] Wikipedia Contributes, “Hadean”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadean> Erişim: 9 Aralık 2018.
[4] Wikipedia Autoren, “Hadaikum”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Hadaikum> Erişim: 9 Aralık 2018.
[5] Wikipedia Autoren, “Magmatische Differentiation”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Magmatische_Differentiation> Erişim: 9 Aralık 2018.
[6] Wikipedia Autoren, “Theia (Protoplanet)”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Theia_(Protoplanet)> Erişim: 10 Aralık 2018.
[7] Contributeurs de Wikipédia, “Hadéen”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Hadéen> Erişim: 10 Aralık 2018.
[8] Wikipedia Contributes, “Origin of water on Earth”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Origin_of_water_on_Earth> Erişim: 10 Aralık 2018.
[9] Wikipedia Autoren, “Zirkon”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Zirkon> Erişim: 10 Aralık 2018.
[10] Wikipedia Contributes, “Hadean zircon”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadean_zircon> Erişim: 10 Aralık 2018.
[11] Wikipedia Autoren, “Entwicklung der Erdatmosphäre”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Entwicklung_der_Erdatmosphäre> Erişim: 10 Aralık 2018.
[12] Contributori di Wikipedia, “Acqua”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Acqua> Erişim: 11 Aralık 2018.
[13] Wikipedia Autoren, “Archaikum”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Archaikum> Erişim: 11 Aralık 2018.
[14] Wikipedia Contributes, “Late Heavy Bombardment”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Late_Heavy_Bombardment> Erişim: 11 Aralık 2018.
[15] Wikipedia-bijdragers, “Geschiedenis van de Aarde”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_Aarde> Erişim: 11 Aralık 2018.
[16] Col·laboradors de Viquipèdia, “Història de la Terra”, Viquipèdia, l’Enciclopèdia Lliure, <https://ca.wikipedia.org/wiki/Història_de_la_Terra> Erişim: 12 Aralık 2018.
[17] Wikipedia Autoren, “Erdatmosphäre”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Erdatmosphäre> Erişim: 12 Aralık 2018.
[18] Wikipedia Contributes, “Bacteria”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria> Erişim: 12 Aralık 2018.
[19] Wikipedia Contributes, “Archaea”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Archaea> Erişim: 12 Aralık 2018.
[20] Wikipedia Contributes, “Biogenesis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Biogenesis> Erişim: 12 Aralık 2018.
[21] Çağrı Mert Bakırcı’nın kendi Youtube videosunda söylediğidir, bağlantı eklenecek.
[22] Wikipedia Contributes, “Earth”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Earth> Erişim: 9 Aralık 2018.
[23] Wikipedia Autoren, “Spontanzeugung”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Spontanzeugung> Erişim: 13 Aralık 2018.
[24] Wikipedia Katılımcıları, “Abiyogenez”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Abiyogenez> Erişim: 2 Temmuz 2011 ve 9 Ağustos 2017 (bahsi geçen linke hem 2 temmuzda hem de 9 ağustosta erişilmiştir); Wikipedia Contributes, “Abiogenesis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Abiogenesis> Erişim: 15 Aralık 2018.
[25] Wikipedia Katılımcıları, “Evrim”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Evrim> Erişim: 3 Temmuz 2011 ve 10 Ağustos 2017.
[26] Wikipedia Autoren, “Chemische Bindung”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Chemische_Bindung> Erişim: 13 Aralık 2018.
[27] Wikipedia Contributes, “Carbon”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Carbon> Erişim: 13 Aralık 2018.
[28] 1-27 arası dipnotlar için daha fazlası için bk.: Wikipedia Contributes, “Precambrian”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Precambrian>; Wikipedia Autoren, “Präkambrium”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Präkambrium>; Wikipedia Contributes, “Proterozoic”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proterozoic>; Erişimler: 4 Temmuz 2011 ve 11 Ağustos 2017 (Bahsi geçen linklerin tümüne hem 4 temmuzda hem de 11 ağustosta erişilmiştir); Wikipedia Autoren, “Proterozoikum”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Proterozoikum>; Wikipedia Contributes, “Earth”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Earth>; Wikipedia Autoren, “Erde”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Erde>; Wikipedia Katılımcıları, “Bakteri”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Bakteri> Erişimler: 5 Temmuz 2011 ve 12 Ağustos 2017.
[29] 1-27 arası dipnotlar için daha fazlası için bk.: Mehmet Kerem Doksat, “Evrenin ve İnsanın Evrimi”, Historical Sense, 16 Haziran 2001, <http://www.historicalsense.com/Archive/e_i_evrimi_1.htm> Erişim: 6 Temmuz 2011 veya <http://historicalsense.tripod.com/Archive/e_i_evrimi_1.htm> Erişim: 9 Nisan 2019, s. 1-3; Atilla Kazancı, “İnsan Ailesinin Biyokültürel Evrimi”, Historical Sense, 7 Eylül 2002, <http://www.historicalsense.com/Archive/Fener56_1.htm> Erişim: 7 Temmuz 2011 veya <http://historicalsense.tripod.com/Archive/Fener56_1.htm> Erişim: 9 Nisan 2019: Ayrıca (ek olarak) bk. Bill Bryson, “Hemen Her Şeyin Kısa Tarihi”, Çevirmen: Handan Balkara, Boyner Yayıncılık, İstanbul, 2005, <https://kozmopolitaydinlar.files.wordpress.com/2012/09/hemen-her-c59feyin-kc4b1sa-tarihi-bill-bryson.pdf> Erişim: 8 Temmuz 2011, s. 26-34. [“Ayrıca (ek olarak)”lar kaynakçada gösterilmemiştir.]
[30.1] Figür 1a: Bu figürü şu videodan aldığım kareleri birleştirerek yaptım, tavsiye ediyorum izleyiniz: Algol [Youtube kanalı ismi] (yy.: yazar yok/belirtilmemiş), “Continental Drift”, Version 2, Yükleme tarihi: 7 Kasım 2016, <https://youtu.be/ovT90wYrVk4> Erişim: 18 Nisan 2019.
[30.2] Figür 1b vd.: Bu figürü ilgili görsel ve video karalerini birleştirerek yaptım: En sol üstteki görsel için bk. Encyclopædia Britannica, Inc., <https://www.britannica.com/place/Pangea/media/441211/237559>; diğer tüm kareler için bk. Encyclopædia Britannica, Inc., <https://www.britannica.com/place/Pangea/media/441211/158683>; [Bu iki medya şu madde’nin içindedir: The Editors of Encyclopaedia Britannica (yy.), “Pangea”, Encyclopædia Britannica, Inc., SGT -Son Güncelleme Tarihi-: 14 Şubat 2019, <https://www.britannica.com/place/Pangea>]; Erişimler 19 Nisan 2019. “Subduction”un anlamı için bk. Cambridge Academic Content Dictionary, Cambridge University Press, <https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce/subduction> Erişim: 19 Nisan 2019.
[30.3] Alper Çadıroğlu, “Genetik: DNA ve RNA”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/genetik-dna-ve-rna/> Erişim: 6 Nisan 2019.
[31] Figür 1c: (Üst) Ankara Ü., Veterinary, <http://80.251.40.59/veterinary.ankara.edu.tr/fidanci/Ders_Notlari/Ders_Notlari/Nukleik_Asitler.html>; (Orta) EnLIST Chemistry Workshop, University of Illinois, <http://butane.chem.uiuc.edu/pshapley/Enlist/Labs/GenTest/GenTest.html>; (Alt) Get Your Image, <http://getyourimage.club/resize-april-7.html> veya ThingLink, <https://www.thinglink.com/scene/869415387379269632>; Erişimler: 7 Nisan 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 65. KONU
~4 MİLYAR YIL ÖNCE “CANLI-CANSIZ ARASI FORM EVRİMLEŞTİ”
Hücre Parçalarının Oluşumu: Yaşamın başlangıcında atomlardan/elementlerden yaşamın temel molekülleri amino asitler oluştu. Sonra bunlardan hücre duvarı, RNA ve ribozom oluştu. Devamında ise bakterimsi ilksel mikroorganizmalar oluştu. Bahsi geçen yapılar deneylerle üretilmiş olup bu, inorganikten/cansızdan, organiğin/canlının veya canlıyı oluşturan parçaların üretilmesidir. Amino asitleri ve/veya bakterileri Dünya’ya meteorlar da getirmiş olabilir. Kuyruklu yıldız denilen ve su, elementler, mineraller vb. barındıran bu meteorlarla Dünya, zamanında bombardımana uğramıştı. Kuyruklu yıldızlarda su, mineral vb.nin bulunduğu -uydu fotoğrafları ile- günümüzde kanıtlanmıştır.[32]
[one-half-first]
[/one-half-first][one-half]
[one-half-first]
Evrim hakkında kısaca özetlemek gerekirse şunlar söylenebilir: Elementlerin oluşturduğu Dünya’da başlarda su, toprak ve atmosfer ile atomlardan çeşitli moleküller (element molekülleri ve bileşik molekülleri) oluştu. Bunun sonucu canlıların oluşmasına zemin olacak “sıcak ve kıvamlı çorba” da oluşmuş oldu. Kimyasal evrim yerini biyolojik evrime bırakıyordu. (Yaklaşık 4,6-4 milyar yıl önce).
Elementlerin birleşmesiyle canlı-cansız arası özellik gösteren canlıların ortak atası “Koaservat” damlacıkları oluştu. Sıcak, zengin ve kıvamlı çorba’da oluşan bu koaservat damlaları ile birlikte -içinde barındırdıkları- elementlerden/moleküllerden (CH4, NH3, H2O, H2S, CO2 ve PO43-’den) yaşamın temel molekülleri amino asitler oluştu. Bilindiği üzere amino asitler çeşitli elementlerin birleşmesiyle oluşurlar. Sonra amino asitlerden; hücre duvarı, RNA ve ribozom oluştu. Bu damlacıklar diğer damlalarla birleşerek, kardeş damlalara bölünerek çoğalmışlardı. Metabolizma, büyüme ve çoğalma özelliklerine sahiptiler. (Yaklaşık 4,2-3,5 milyar yıl önce). (Benzetme yapacak olursam: Bu büyüme ve çoğalma özelliğini evimizde de gözlemleyebiliriz. Bir bardağa su, çay veya köpüklü ayran doldurduğumuzda -veya kaynayan bir suda-, bardağın yüzeyinde su baloncukları oluşur, bunlar da bölünüp ikiye ayrılabilir ya da baloncuklar birleşerek daha büyük bir baloncuğu oluşturabilir. Bu su baloncuklarının farklı elementlerle dolu olduğunu düşündüğümüzde, koaservat damlacıklarının tanımını yapmış oluruz.) Okyanus tabanından çıkan sıcak gazların suyu kaynatıp oradaki elementleri birleştirmesi de canlılığın oluşumunun başlangıcı olarak düşünülen bir diğer görüştür.[32][37][38] Ayrıca, DNA’nın neredeyse tamamını C, H, O, N ve P oluşturur: “CHONP” yaşamın temel elementleridir.[39]
“Bakteriler olmasaydı olmazdık!”: Yaklaşık 3,5-3 milyar yıl önce tek hücreli ilksel mikroorganizma olan arkeler ve bakteriler (yani ilk canlı yaşamlar) oluştu. O zamanda (bir element molekülü olan) moleküler oksijen -yani O2 ve O3– yoktu veya çok azdı. Canlılığın oluşabilmesi için O2’ye ihtiyaç vardır. Çeşitli bileşikler içinde oksijen (O) vardı. O vardı O2 çok azdı, CO2 daha fazlaydı. Bu canlılar, karbondioksiti (CO2’yi) kullanarak etrafa artık madde olarak moleküler oksijeni yaydılar ve çoğalttılar. Arke ve bakterilerin ya okyanus tabanından çıkan zengin elementlerle dolu sıcak püskürüklerin olduğu yerde oluştuğu ya da Dünya’ya çarpan göktaşlarıyla birlikte geldiği düşünülmektedir. Böylelikle ozon (O3) oluştu ve O2 de fazlalaştı. Devamında bakteri ve arkeler, moleküler oksijeni (O2’yi) kullanıp karbondioksiti (CO2’yi) artık madde olarak dışarı verenler ve CO2’yi kullanıp O2’yi dışarı verenler eşliğinde Dünya’da CO2 ve O2 dengesi sağlanmış oldu. Böylece yaklaşık 2,5 milyar yıllık zaman sonucunda diğer canlıların yaşaması için zemin hazırlanmış oldu. Yani tüm canlılar, yaşamını, bakterilerin bu hareketine borçludur.[40]
___________________
[32] Wikipedia, “Abiyogenez” ve “Abiogenesis”, agm(ler).
[33] Figür 2: Wikipedia Katılımcıları, “File:Periyodik tablo tr.svg”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Periyodik_tablo_tr.svg> Erişim: 12 Ağustos 2017.
[34] Figür 3: Wikimedia Commons contributors, “File:Coacervats.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Coacervats.JPG?uselang=fr> Erişim: 1 Ocak 2019.
[35] Figür 4: Wikipedia Katılımcıları, “Dosya:Aminoasit.svg”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Aminoasit.svg> Erişim: 12 Ağustos 2017.
[36] Figür 5: Chemistry Libretexts, <https://chem.libretexts.org/Bookshelves/General_Chemistry/Map%3A_General_Chemistry_(Petrucci_et_al.)/03%3A_Chemical_Compounds/3.3%3A_Composition_of_Chemical_Compounds> Erişim: 6 Nisan 2019.
[37] Wikipedia, “Evrim”, agm.
[38] 32 ve 37. dipnotlar için daha fazlası için bk.: Doksat, ags.; Kazancı, ags.: 30. dipnot için ayrıca (ek olarak) bk. Bryson, age. s. 26-34; 31. dipnot için ayrıca (ek olarak) bk. Celal Şengör, “Din, Bilim ve Darwin”, [TV Programı], Siyaset Meydanı, Show TV, 19 Mart 2009, <https://youtu.be/zALMPfp0C6I> Erişim: Temmuz 2011, (Şengör’ün açıklamalarını izleyiniz) ve ayrıca (ek olarak) bk. Çağrı Mert Bakırcı, “Evrim Teorisi Ne Anlatmaktadır”, [İnternet ortamında sunum], Academia, Inspeak, 22 Şubat 2013, <https://youtu.be/c79fl_YbTXc> (Canlı dinledim).
[39] Bu sitedeki yazıma bk. (Konu 97 ve 99).
[40] Doksat, ags.
SİTE DİZİNİNDEKİ 66. KONU
~3,5-3 MİLYAR YIL ÖNCE “BAKTERİ VE ARKE EVRİMLEŞTİ” VE 3,5 MİYÖ’DEN GÜNÜMÜZE KADAR EVRİMSEL SÜREÇ
[one-half-first]
[one-half-first]
İnsan vücudunda bulunan bakteri sayısı, insan hücresi sayısının ∼10 katıdır. 1 gram toprakta ∼40 milyon, 1 gram suda ∼1 milyon bakteri yaşar.[45] İnsan vücudundaki elementlerin kütle oranları; %65 oksijen, %18 karbon, %10 hidrojen, %3 nitrojen ve %4 diğerleridir.[46]
Evrenin başlarındaki “sıfır enerji”de çok küçük bir simetri kırınımıyla antimaddeden çok az daha fazla madde artık olarak kaldı ve bundan günümüz evreni oluştu. Evrenin soğumasıyla beraber kuarklar güçlü kuvvet eşliğinde birleşti ve (atom çekirdeği olan) proton ve nötronlar oluştu, elektronlar ise elektromanyetik kuvvet eşliğinde çekirdekle birleşti ve neticede atom oluştu. H, He ve Li dışındaki diğer elementler yıldızlarda üretildi.[47] Elementler kimyasal bağlarla birleşip molekülleri oluşturdu. Moleküller birleşerek amino asit, RNA ve hücre duvarını oluşturdu ki bunun neticesinde hücre de oluşmuş oldu. Hücreler birleşerek ilksel hayvan(sal) kolonileri(ni), bu koloniler de birleşerek canlı türlerini ve bunlar da evrilerek diğer canlı türlerini oluşturdu.[48] Burada fiziksel evrim kimyasal evrime, kimyasal evrim de biyolojik evrime yerini bırakıyor gibi gözükse de aslında hepsi bütüncül olup “evrenin evrimi”dir.
Tüm hayvanlar ve bitkiler, ∼3,5-3 milyar yıl önce yaşamış ‘bakterimsi mikroorganizmalar’dan türemişlerdir. Memeliler, kuşlar, sürüngenler, amfibiler ve balıkların ortak atası ~600 milyon yıl önceki ‘yassı su solucanları’ydı. İnsan ve diğer tüm memeliler ~160 milyon yıl önce yaşamış ‘sivrifaremsi’ adlı bir canlıdan evrimleşmişlerdir.[49][50] Canlıların Evrimi’nin (dev) Zaman Çizelgesi’ndeki en üst ana hatlar şöyledir (oluştukları ilk zaman dilimleri ortalama yaklaşık olarak sıralı bir şekilde şöyledir) (miyö, milyar yıl önce; myö, milyon yıl önce): 4 miyö basit hücreler, 3 miyö fotosentez, 2 miyö karmaşık hücreler, 1 myö çok hücreli yaşam, 600 myö basit hayvanlar, 500 myö balıklar ve proto-amfibiler (veya ön-amfibiler), 475 myö kara bitkileri, 400 myö böcekler ve tohumlar, 360 myö amfibiler, 300 myö sürüngenler, 200 myö memeliler, 150 myö kuşlar, 100 myö çiçekler, 65 myö kuş olmayan tüm dinozorlar yok oldu.[51]
Yaptığım araştırmalar sonucu Evrim konusunda Türkiye’nin (maalesef) çok yetersiz olduğunu gördüm: Bu bağlamda Türkiye’de Evrim deyince akla gelen ilk isimlerden biri olan Çağrı Mert Bakırcı’nın Evrim Ağacı adlı sitede yayınlamış olduğu (ilgili dipnotlarda gösterdiğim) iki yazısının detaylı ve “düzgün” bir özetini (orijinal yazılardaki karmaşıklığa yol açabilecek bazı yazımsal ve anlatımsal ifadeleri daha anlaşılır bir tarzda düzenleyerek) yazdım (teşekkürler Bakırcı): Görselleri ve görsel yazılarını araştırmalarım sonucu ekledim: Bu görsellerle (veya figürlerle) kalitenin iki katına çıktığını düşünüyorum. Bakırcı’nın yazılarında, düzenleyip baştan yazmanın gereksiz ve anlamsız olacağı normal ve önemli bir şeyin belirtildiği cümleleri mecburen hiç değiştirmeden alıp çift tırnak içinde gösterdim, fakat bunlar çok nadirdir. Evrim süreciyle ilgili olup 4,1 milyar yıl önceden günümüze kadarki aralığı kapsayan (yani tüm canlıların evrimini kapsayan, görsellerle zenginleştirilen) bu kısımda ele alınanlar ana hatlar ve hatlar bağlamında sadece önemli olaylardır: Milyonlarca canlı türünün evrimleşmesini içeren tüm hatları (kolları) ve detayları yazmaya kalksak bir ömrün yetmeyeceği aşikardır. Yazıda kullandığım kısaltmalar şunlardır: “miyö”, milyar yıl önce; “myö”, milyon yıl önce; “byö” ise bin yıl önce. Spriggina floundersi terimini örnek alacak olursak ilk kelime cins ismini, ikinci ise tür ismini belirtir; Spriggina adlı cinsin içindeki floundersi türü. Yuvarlandığından, zamanı belirten her sayının önünde yaklaşık (∼) işaretinin olduğunu unutmayın: Ayrıca, canlılar evrimsel süreç içinde “bir anda” olmadığından zamanı belirten sayıları artı-eksi (±) %1-5 aralığında düşünmeniz faydalı olacaktır; örneğin 100 milyon yıl önce evrimleşmiş (oluşmuş) olan bir canlı türünü, ’95 ile 105 milyon yıl öncesi aralıkta evrimleşti’ olarak düşününüz.
Yaklaşık 4,1 miyö fizik ve kimya yasaları eşliğinde deniz(ler)de koaservatlar oluştu: Bunlar 3,9-3,5 miyö.si arasında evrilerek prokaryotlara (basit ve tek hücreli canlılara) dönüştü: Bunlardan bir tanesi 3,5 miyö ‘dengeli’ olarak evrimleşti, öyle ki buna son ortak ata veya evrensel ortak ata veya da ‘senansestör’ (cenancestor) denilir (ki tüm canlılar bundan evrildi) (aslında ilk ata diye bir şey yoktur hepsi birbirinin devamıdır): Yine bu dönemde (3,5 miyö) senansestör’den (yine prokaryotlar olan) bakteriler ve arkeler oluştu (veya evrilip oluşarak birbirinden ayrıldılar). 3,2 miyö siyanobakteriler oluştu. 3 miyö fotosentez yapabilen (dolayısıyla oksijen üretebilen) siyanobakteriler oluştu (bunların sayısı 2,5 miyö çokça arttı, öyle ki 2,5-1 miyö.si arasında Dünya’daki oksijen seviyesi fazlaca arttı). Ökaryotik hücre prokaryotik hücreden daha gelişkin bir hücredir: Yaklaşık 1,85 miyö prokaryotik canlılardan ökaryotik tek hücreli canlılar evrilmeye başlamıştır. 1,8 miyö protistalar evrimleşti (ki bu alem daha sonra bitki ve hayvanlara evrildi).
1,4 miyö yeşil algler oluştu. 1,2 miyö (karmaşık olmayıp az sayıda nadiren oluşan) çok hücreli organizmalar (canlılar) (kırmızı alg gibi) oluştu. 1,1 miyö dinoflagellatlar oluştu (ki bu grup daha sonra hayvanlara evrildi). 900-700 myö.si arasında çok hücreli canlılar çeşitlendi ve arttı: Bu dönemde ön-hayvanımsı sayılabilecek dinoflagellalılar oluştu. 850-630 myö.si arasında neredeyse tüm dünya buzullarla kaplıydı. 750 myö (tek hücreli hayvanımsı ökaryot olan) Melanocyrillium cinsi ilk protozoalar evrildi.[52]
[one-half-first]
600 myö çok hücreli canlılar şeklinde ön-hayvanlar oluştu. 580-540 myö.si arasında aşırı miktarda çok çeşitli hayvanlar oluştu. 560 myö mantarlar oluştu. 550 myö oksijen seviyesi aşırı artar ve bu oksijenin atmosferin üstüne yükselmesiyle ozon tabakası oluşur; böylece Güneş’ten gelen yüksek radyasyonu engelleyen ozon tabakası sayesinde okyanus diplerinde yaşayan canlılar artık karalara çıkma fırsatı bulurlar: 550 myö oluşan ozon tabakasının oluşumundan önceki zamanlarda (radyasyonun okyanus yüzeyinden 200 metre kadar aşağıya inmesinden dolayı) canlılar (veya canlılık) okyanusun (güvenli olan) 200 metreden sonrasında yaşıyorlardı (bahsi geçen radyasyon, canlıların yaşamını engelleyebilecek olan elektromanyetik tayftaki farklı dalga boyundaki bazı ışınlardır). Yine 550 myö taraklıgiller, süngerler ve anthozoalar (anemonlar ve resifler) oluştu (evrimleşti): Çift yönlü simetrinin ve beynin ilk örneklerinin görüldüğü bir hayvan olan yassı solucanlar da bu dönemde evrimleşti. Sonrasında Hayvanlar Alemi durdurulamaz bir çeşitlenmeyle evrilerek oluşageldi.
542 myö canlı çeşitliliği karmaşıklaşarak aşırı miktarda arttı. 540 myö omurgalı-omurgasız arası bir geçiş olan, solungaçımsı yarıklarından hava alabilen, dolaşım sistemi karmaşık olan ve diğer solucanlardan daha gelişmiş olan palamut solucanları oluştu. Okyanuslardaki artan çeşitliliğin devam etmesiyle 535 myö ön-kordalılar, yumuşakçalar, foraminiferler, yumuşakçalar, omurgasızlar (kabuklular ve trilobitler), derisidikenliler, kolsubacaklılar, radiolarianlar gibi dev hayvan gruplarının ön-örnekleri evrimleşerek çeşitlenmeye başladı (Kordalılar: Notokord bulunduran canlılar. Notokord: Vücut boyunca uzanıp vücudu sertleştirerek harekette avantaj ve destek sağlayan bir çubuk. Bulunan en eski kordalı fosili Pikaia gracilens’tir.). 530 myö (morfolojilerinin suya uygun olmasından dolayı, temelli karada yaşayan değil de sadece keşif amaçlı olarak avcının olmadığı kıyı bölgelerdeki bitkileri yemek üzere) bazı hayvanlar karaya çıktı (sudan-karaya ve karadan-suya çıkagirdi). Ayrıca bütün kordalılar ile omurgalıların atası olan (ve ileride Myllokunmingia fengjiaoa, Haikouella lanceolata, Haikouichthys ercaicunensis gibi birçok canlı türüne evrimleşecek olan) Pikai gracilens çeşitlendi. 525 myö ön-graptolitler oluştu. 510 myö ilk kafadanbacaklılar ve kitonlar (denizel yumuşakçalar) oluştu.
505 myö ilk ön-omurgalılar oluştu; ileride kemikli balıklara evrilecek olan, iç iskeleti kıkırdak yapılı olan, çift halde yüzgeçleri bulunmayan çenesiz balıkların ön-ataları oluştu. 500 myö ilk kordalılar, trilobitler, priapulid solucanlar, süngerler, kolsubacaklılar ve çok daha fazlası oluştu. Canlı çeşitliliğinin artmasının temel sebebi atmosferik oksijen miktarının (aom) yükselmesidir: Örneğin 500 myö aom günümüzden (385 ppmv) yaklaşık 30 kat (6000 ppmv) fazlaydı. 495 myö notokord sinir şeridine sahip olduklarından bir ara canlı grubu olan ilk konodontlar (planktonik omurgalılar) oluştu (ki bundan sonra omurgalılar hızla çeşitlendi). 490 myö karasal bitkiler oluştu ve bunların karalara yayılması başladı.[52] (Algler (veya yosunlar) ne bitki ne de hayvandır.[83] İlk kara bitkileri muhtemelen 500-475 milyon yıl öncesi arasında sığ tatlısudaki alglerden evrimleşmişlerdir.[84]) 485 myö ilk gerçek omurgalı çenesiz balıklar oluştu, örnek olarak Lasanius cinsi verilebilir (bu, omurgalıların evrimine atılan ilk adımdır) (ki buradan ileride balıklar, amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler evrildi).
480 myö denizyıldızları, sistoidler, çift kapaklılar vs.nin ataları oluştu. Önemli bir antik balık grubu olan Placodermi oluştu: Bunlar çeneli balıkların ilk ön-atasıdır; bazı solungaç yarıklarının değişmesiyle çene oluşumu görülür; hayatta kalabilme uğruna kafa ve karın bölgelerinde zırhlanma görülür; vücudunun bir kısmı pullu geri kalanı ise çıplaktır. 475 myö kara bitkileri yayılmayı tamamlayıp karaların neredeyse tamamına hakim oldu. Mantarlar da karalara yayılmaya başladı. 450 myö.ki dönem, karasal omurgalıların evrimine gidecek olan ilk dönemdir: Denizlerden az çok çıkmaya başlayan ön-omurgasızlar oluştu (ki bunlar günümüz kırkayakların -veya millipedlerin- atalarıdır): Ayrıca ilk tam konodontlar ve ekinoidler denizlerde oluştu (ki bu dönemde oluşanlar, ileride omurgalı çeşitliliğini oluşturacak olan ara basamaklardır). 440 myö ilk gerçek çenesiz balıklar olan Heterostraci, Galeaspida ve Pituriaspida aileleri oluştu (ki bu gruptan ayrılan bir diğer kol ileride amfibilere evrildi). Bahsi geçen aileler bildiğimiz balıkların ilk atalarıdır. Ayrıca tüm omurgalıların atası balıklardır.
434 myö bildiğimiz damarlı bitkiler oluşup karalara yayılmaya başladı: Önceden yayılmış olan alglerin yerini artık bunlar ve mantarlar almaya başladı. Trilobit ve yumuşakça çeşitliliği arttı, deniz akrepleri ve zırhlı çeneli balıklar oluşup denizlerde yayılmaya başladı. 420 myö ilk ışın yüzgeçli balıklar oluştu. Araknidler ve akreplerin ataları oluştu ve bunlar karalarda yaşamaya başladı. 410 myö balıklarda ilk defa ‘diş oluşumu’ görüldü. Balıkların evriminde bir ara basamak olan ilk sölekantlar oluştu. Bitki çeşitliliği arttı. 395 myö ilk likenler ve kayaotları oluştu. Biyoçeşitliliğin artmasıyla canlılar arasında simbiyotik ilişkiler (karşılıklı faydalanma) da arttı. Yaylıkuyruklular, mikroböcekler, altıbacaklılar vb. omurgasızlar oluşup çeşitlenmeye başladı. “Bu dönemde karalardaki ilk omurgalı dört bacaklıların izlerine rastlanır” ve böylece omurgalı hayvanların karalara yayılması da başladı.
390 myö sığ ve bataklık benzeri tatlısularda yaşayan (ve daha çok buralarda evrimleşen), Tetrapodların (dört bacaklıların) en ön-atalarını oluşturacak olan, lop yüzgeçli olan Panderychthys cinsi balıklar “su tabanlarında daha rahat hareket edebilmek adına bacaklara benzer yapılar geliştirmeye başlamışlardır”: Bu ön-dört bacaklılarda iki yarım halinde bir beyin, büyük ağız ve yukarı bakan gözlerin olduğu yassı(msı) bir yüz bulunmaktaydı. “Suyun dibinde rahat hareket edebilme ihtiyacı, bacakların evrimine sebep olmuştur.” ve “bu bacaklar, aynı zamanda karalara çıkışın da sinyallerini verecektir.”. Bunlarda en ön-bilek yapıları mevcuttu. 375 myö Tiktaalik cinsi oluştu: Sulardan karaya çıkışın başlangıcı ‘(dolaylı değil) doğrudan’ bu cinsle yavaş yavaş başladı[52] (daha önceden bazı hayvanlar çıkmıştı, bu ise daha ‘bilinçli’ bir çıkış diyebilirim). Karalara adaptasyonun sağlanması için[85] bu çıkış on milyonlarca yıl sürdü. Tiktaalik cinsi, suda yaşayan Panderychyhys cinsi ile karada yaşayan Acanthostega cinsi arasında bulunan ‘tam bir geçiş’ (ara) formdur: Bu ara basamak Tiktaalik roseae türüdür: Balık yüzgeçleri Tiktaalik cinsiyle, ilkel ayağımsı (uzak ayak) olarak evrildi (evrilegelmeye başladı). 365 myö amfibilerin ilk atalarından biri olup bir amfibi olan Acanthostega cinsi oluştu. Bu cinste ayağımsı (veya yakın ayak) (bildiğimiz hayvan ayağına tam olmasa da benzer olarak) belirgindi. Gerek bu cins gerekse de bu cinsten evrimleşen türler (veya bu ara türler) karalara çıkabilmekteydi. Bu ilgili türlerin tam olmayıp kısmi olan bir bilek yapıları vardı. Yine bu dönemde oluşan Ichthyostega cinsi, en ön-tetrapodlardan birisi olup balıklar ile amfibiler arasındaki bir geçiş formudur.[52] Yanı sıra bahsi geçen karaya çıkış sürecinde akciğerler oluşup evrilegeldiğinden (yani giderek büyüdüğünden),[85] bu dönemde amfibilerin evrimi henüz tamamlanmamıştı; bu tamamlanma akciğerlerin evrilmesinin tamamlanmasıyla olacaktı.
363 myö böcekler karaları ve ilk kez havayı kuşatır. Okyanuslardaki besin zincirinin başına köpekbalıkları geçer. Bitkiler karaları tümden kaplar: Baskın bitki grubu artık tohumlu bitkilerdir. 360 myö sulardaki rekabet (yem olmayıp hayatta kalabilme mücadelesi) balıklardan ayrılan bir canlı grubunu kıyılarda yaşamaya itip neredeyse boş ve güvenli kara yaşamına yönlendirir. Bu süreçte karalara daha çok çıkılıp akciğerlerin de evrimi eşliğinde bu canlılar amfibilere evrilir (veya amfibi sınıfının oluşmasına sebep olur). Amfibiler dört bacağa sahip olup günümüzdeki yüzbinlerce örneğinde ön-tetrapodların özellikleri gözükmektedir. Yanı sıra bu dönemde eğreltiotları ve yengeçler oluştu. Tohumlu bitkiler karalara iyice yayıldı.
350 myö ilk büyük köpekbalıkları, sıçanbalıkları ve asalak balıkları oluştu. 345 myö ön-ağaçlar oluştu. Evrim sürecinde ortama adapte olanlar yaşar olamayanlar ise yok olur, örneğin bu dönemde trilobitlerde bir düşüş başlar. 340 myö amfibilerin karalara adaptasyonu giderek arttığından tür sayıları da çoğalmıştır: Karalarda yaşasalar da yavruyu üreten yumurtalarının fiziksel yapısının karaya adapte olamamasından dolayı yumurtlamak için denizlere dönüyorlardı. 330 myö Paleothyris cinsi ilk amniyot omurgalılar oluştu: Artık yumurtalar da bu cinse kadar karaya adapte oldu. Bu kol, sürüngenlere doğru atılan ilk adım olup ileride bu koldan sürüngenler evrildi. Fakat tüm amfibiler böyle bir evrim geçirmedi, büyük çoğunluğu normal devam etti.[52]
A- 541-485 myö arasında (Kambriyen Patlaması’nda) (yumuşakçalar, denizanası, solucanlar, eklembacaklılar -kabuklular- gibi) aşırı miktarda canlı evrimleşti. İlk omurgalılar da yine bu dönemde (Kambriyende) ilkel balıklar şeklinde ortaya çıktılar. Balıkların kronolojik evrimi şu şekildedir.
1- Pikaia (-gracilens): 530 myö, cins (-tür). (Pikai; Myllokunmingia ve Haikouichthys ercaicunensis ile birlikte) “İlk omurgalı” ve “ilk balık” adaylarındandır. Omurgasız ile omurgalı arası geçiştir (ara formdur). Göz yok, tanımlanmış kafa(tası) yok, başta iki tane dokungaç, uzunluk (uz.) 5 cm civarı, hareket S şeklinde, vücut yana yassı, bölümlenmiş kas blok çiftleri.
2- Haikouichthy: 530 myö, cins, ara form, uz. 2,5 cm, göz var, tanımlanmış kafatası var.
3- Myllokunmingia: 530 myö, cins, uz. 2,8 cm.
4- Conodonta: 525-200 myö arası (-nda yaşadılar), sınıf. Konodontlar (koni-dişler). Yılan balıklarına benzer. Dişimsi yapı var, uz. 1-40 cm arası değişken, gözler iri.
5- Ostracoderms (kabuk derili): 510-370 myö arası (myöa), modern sınıflandırması yok (çenesiz balık gruplarından biri), kemikli zırh (vücudunun dış yapısı kemikli plakalar barındıran), çoğunun gözü var, genellikle 30 cm’den uzun.
B- 485-443 myö arası: İlk gerçek omurgalılar, çene yok.
6- Arandaspis: 480-470 myöa, cins, uz. 15 cm. 7- Astraspis: 467-443 myöa, cins, uz. 20 cm.
8- Pteraspidomorphi: 479-376 myöa, sınıf, uz. 1-3 m.
9- Thelodonts: 458-359 myöa, sınıf, uz. 15-30 cm, kemikli zırh (kemik kabuğu) yok.
450-440 myöa Ordovician–Silurian Yok Oluşu ile tüm türlerin %70’i yok oldu (tarihteki 5 kitlesel yok oluştan 2. büyük yok oluştur).
C- 443-419 myöa: Çene oluşumu bu dönemde görülür. (Genel görüşe göre çene, solungaç kemerlerinden/kemiklerinden oluşmuştur.)
10- Anaspida: 444-419 myöa, sınıf, uz. (maks.) 15 cm, zırhsız ve çenesiz.
11- Osteostraci: 433-359 myöa, sınıf, uz. 4 cm – 1 m arası, zırhlı ve çenesiz.
12- Acanthodii (Dikenli Yüzgeçliler): 430-252 myöa, sınıf, uz. (çoğu) 20-25 cm (maks. -nadiren- 2,5 m), omurgaları sağlam/güçlüydü ve çeneleri vardı.
13- Placodermi (Zırhlı Balıklar): 420-359 myöa, sınıf, uz. (çoğu) < 1 m (bazıları 6-10 metre kadar olabiliyordu); dişli, zırhlı ve çeneli. Bu sınıfın içindeki Incisoscutum , Materpiscis ve Austroptyctodus cinsleri bilinen en eski (embriyo, göbek bağı vs.) -yumurtasız- “canlı doğum” yapmış hayvanlardır.
14- Guiyu oneiros: 419 myö, tür, uz. 33 cm, eklemli kemikli balıkların bilinen en eski temsilcisidir; lob yüzgeçli ve ışın yüzgeçli balıkların özelliklerini aynı anda taşır (lob yüzgeç = vücuda/iskelete bir kemik ile bağlanan etli/kaslı kanat/doku; ışın yüzgeç = vücuda/iskelete bir kemik ile bağlanmayan kemikli/sert kılçıklı kanat/doku).
15- Andreolepis hedei: 419 myö, tür, bilinen en eski ışın yüzgeçli balık.
D- 419-359 myöa: Lob yüzgeçli balıklar bu dönemde görülür.
16- Psarolepis: 418-397 myöa, cins, uz. 4 m civarı, lob yüzgeçli.
17- Holoptychius: 416-359 myöa, cins, uz. 50 cm (maks. -nadiren- 2,5 m), lob yüzgeçli.
18- Ptyctodontidae: 416-360 myöa, aile, uz. 20 cm (maks. -nadiren- 2,5 m), zırhlı.
19- Petalichthyida: 416-375 myöa, takım, uz. 20 cm, zırhlı.
20- Laccognathus: 398-360 myöa, cins, uz. 1-2 m; amfibimsi, lob yüzgeçli.
21- Dipterus: 376-361 myöa, cins, uz. 35 cm, hava kesesi değil akciğerleri vardı.
22- Cheirolepis: 370-360 myöa, cins, uz. 55 cm, ışın yüzgeçli.
23- Cladoselache: 370 myö, cins, uz. 1,8 m, kıkırdaklı. İlk köpek balığı cinsidir.
24- Coccosteus: 390-360 myöa, cins, uz. < 40 cm, ağır zırhlı.
25- Bothriolepis: 387-360 myöa, cins, uz. (çoğu) 30 cm (maks. -nadiren- 100 cm), ağır zırhlı.
26- Pituriaspida: 390 myö, sınıf, uz. 9 cm, zırhlı (çenesiz).
Geç Devoniyen Yok Oluşu (375-360 myöa)’nda tüm türlerin %70’i yok oldu.
27- Dunkleosteus: 380-360 myöa, cins, uz. 6-10 m (ağırlık 1-3,6 ton), zırhlı.
28- Titanichthys: 372-359 myöa, cins, uz. < 8 m, zırhlı.
29- Materpiscis: 380 myö, cins, uz. 28 cm, zırhlı; canlı doğum ve “çiftleşme”.
30- Hyneria: 360 myö, cins, uz. 2,5-3,7 m, lob yüzgeçli.
31- Rhizodontida: 377-310 myöa, takım, uz. < 7 m (tüm zamanların en büyük tatlı su balığı), lob yüzgeçli.
E- Amfibilerin Kökeni (lob yüzgeçlerin bacaklara -4 ayağa- dönüşümü)
32- Eusthenopteron: 385 myö, cins, uz. 30-60 cm, tetrapodomorpha (balık ile amfibi arası veya balıktan amfibiye giden evrimsel yol). Tetrapodomorpha, lob yüzgeçliler sınıfının alt sınıfıdır. Bu cins balık veya balığa yakındır.
33- Gogonasus: 380 myö, cins, uz. 30-40 cm, tetrapodomorpha. Öndeki kolumsu (veya bacağımsı) yüzgeçleriyle avını resifin dışına doğru çekiyordu. Bu cins balığa yakındır.
34- Panderichthys: 380 myö, cins, uz. 90-130 cm, tetrapodomorpha. Onun yaşadığı dönemde sudaki oksijen açık havadaki oksijenden daha azdı ve karada bitki bolluğu vardı bu bağlamda sığ sularda yaşıyor, çok az da olsa karaya çıkabiliyor ve havayı (solungaçlarıyla) soluyabiliyordu; bu onun için -sudaki diğer hayvanlara oranla- bir avantajdı. Bu cins tetrapodlara yakındır. Tetrapod, 4 kollu/ayaklı (uzuvlu) hayvan olup bir üst sınıftır; amfibiler ise bunun içinde olup hem su hem de karada yaşayabilen bir sınıftır.
35- Tiktaalik: 375 myö, cins, uz. 1,2-2,75+ m, tetrapodomorpha. Bu cins tetrapodlara (daha) yakındır. Balık ile tetrapod arasında “tam” bir ara formdur (“balpod”). Yüzgeçleri “el/ayak” benzeridir, yani temel bilek kemikleri ve parmakları andıran kemikler (8 “perdeli” parmağımsılar -ön-). Solungaç var. Sığ sularda yüksek su sıcaklığı buradaki oksijeni azaltır (ki bu nedenle): (Baştaki açıklıklardan hava alma eşliğinde) ilkel ciğer (küçük akciğerimsi) var. Hareket kabiliyeti yüksek. Kısa süreliğine olsa da karaya çıkabiliyordu. Sığ sularda (ve/veya sığ suların dibinde) yaşıyordu. Şu an için sınıflandırılmış tek tür Tiktaalik roseae’dir. Karada vücudunu sürüklemiyordu, 4 ayaklı yürüyüş benzeri diyagonal bir yürüyüşü vardı.
36- Acanthostega: 365 myöa, cins, uz. < 60 cm, tetrapod ve amfibi. Sığ su, 8 perdeli parmak (ön), ciğer(imsi). (Ön/arka -uzuv- sözleri, fosilde tespit edilemediğinden).
37- Ichthyostega: 365-360 myöa, cins, uz. 1,5 m, tetrapod ve amfibi. Sığ su, solunum daha çok akciğerler ile, 7 parmak (arka), vücut derisinin karada Güneş’ten kurumaması için vücut sıvı dengesinin evril(egel)mesi, sağlam bir iskelet. (35-37 kısa süreliğine olsa da karaya çıkabiliyorlardı fakat asıl yaşadıkları yer sığ sulardı).
38- Pederpes: 348 myö, cins, uz. 1 m, tetrapod ve amfibi. Bilinen en eski “tamamen” karasal tetrapoddur (veya bilinen en eski karasal hayvandır) (hem suda hem de karada yaşayabiliyordu, avlanma gerekçesiyle daha çok suda yaşıyordu). Gerçek ayaklı bilinen ilk hayvan olup önde 6, arkada 5 parmak vardı (fakat öndeki 6. parmak küçük ve işlevsizdi).
Sonrasını genel olarak çok kısaca özetlemek gerekirse: Amfibilerden karadaki canlılık oluştu, denizlerdeki balıklardan da diğer balıklar oluştu; böylelikle günümüze kadar gelindi. (38 tane görselden 15.si hariç diğer 37’sini Wikipedia’dan aldım ve hepsini tek bir fügürde birleştirdim: Bu 38 görsel hakkında ‘kimin yaptığı, nereye ait olduğu’ gibi bilgiler için 87. dipnottaki ilgili bağlantılara bakınız.) (Wikipedia) (Görselleri düzenleyerek birleştiren: Alper Çadıroğlu)[87/Figür 34]
320 myö bir sürüngen grubu olan sinapsidler amniyotlardan evrilerek oluştu. Sürüngenler çeşitlendi. 312 myö (tarih için bir aşağıdaki figürün yazısına bakın) bilinen en eski tam sürüngen (Hylonomus cinsi) oluştu: Bundan önceki tüm sürüngen türleri birer ara formdur. 305 myö günümüzdeki çok çeşitli sürüngenlerin ataları olan (Petrolacosaurus gibi) diapsid sürüngenler oluştu. Ortama adapte gereği sürüngenlerin sinir sisteminde gelişme görülür öyle ki 12 kafatası siniri ilk kez bu dönemde oluşmaya başlar. 280 myö en ön-kınkanatlı böcekler oluştu. 278 myö sürüngenler (günümüzdeki sürüngenlere evrimleşecek olan) Diapsidler ve (memelilere evrimleşecek olan) Sinapsidler olarak iki büyük kola ayrılır: “Bu canlı grupları kafataslarındaki boşluklara göre birbirlerinden ayrılmaktadır”.[52]
275 myö Sinapsid sürüngenlerden ayrılan bir kol (tüm memelilerin atası olan) Terapsidleri oluşturdu. Böylece “sürüngenlerden evrimleşecek olan memelilere doğru ilk önemli adım” atıldı. 251,4 myö tüm denizel türlerin %90-95’inin yok olduğu fakat bulundukları ortamlar sebebiyle karalardaki canlıların denizlerdekiler kadar kötü etkilenmediği Permiyan-Triyasik Yok Oluşu meydana gelir. Evrim hızında ciddi bir artışa da sebep olduğu düşünülen bu yok oluştan sonra canlılık kendini ancak 30 milyon yılda toparlayabilmiştir.[52] 251,4 myö denizel canlılardaki saldırı ve savunma silahları gelişti. 245 myö karadan suya dönen bir sürüngen olan Ichtyosauria ailesi evrimleşti. 240 myö terapsidler ve diapsidler içerisinden Gomfodont Cynodontlar ile Rhyncosaurlar (gerçek köpek dişliler) evrimleşti.
225 myö sürüngenlerden ayrılan bir kol ön-dinozorlara (prosauropodlara) evrimleşti. Bol besin kaynağı ve avcılıktaki başarı sayesinde bu canlı grubunda boy, kas vb. özellikler arttı. 220 myö açık tohumlu bitkiler evrimleşti. Bitki çeşitliliğin artarak yayılması sayesinde otçul hayvanların evrimi de hızlandı: Öyle ki otlardaki enerji miktarının düşüklüğünden özellikle otçul dinozorlar daha fazla ot tüketerek midelerini büyüttü, böylelikle vücut yapıları da büyüdü; bu büyük hayvanları devirebilmek için etçil dinozorlar da giderek büyüdü. Yine bu dönemde ilk sinekler böceklerden, ilk kaplumbağalar da sürüngenlerden evrildi. Çene yapıları iyice gelişen Cynodontların evrimi pik yaptı, öyle ki bunlar günümüzdeki tüm memelilerin atalarıdır.
215 myö bilinen ilk memelilerden Eozostrodon cinsi evrimleşti (oluştu). Dinozorlardan dolayı bazı omurgalı türleri yok oldu. 195 myö ilk kanatlı dinozorlar olan pterosaurlar (Dorygnathus cinsi) evrimleşti: Devasa büyüklüğe sahip Sauropodlar da bu dönemde evrimleşti. Dinozor çeşitliliği arttı. 190 myö karadan suya dönen bir sürüngen olan Pliosaurus cinsi evrimleşti. Kelebeklerin en ön-ataları, modern denizyıldızlarının ön-ataları vs. evrimleşti. Ayrıca mercan resifleri de çeşitlenerek yayıldı (veya yayılarak çeşitlendi). 176 myö (“dinozorlar süperfamilyasının en geniş gruplarından birini oluşturacak” olan) (sırtı sivri plakalarla kaplı, otçul) Stegosaurus cinsi evrimleşti. 170 myö en ön-semenderler ile su kelerleri evrimleşti. Bu dönem(ler)de karalardaki dinozor ‘zorbalığı’ndan dolayı sularda yaşamak daha avantajlıydı. Denizel ve uzun boyunlu olan cryptoclidid ve elasmosaurid dinozorları evrildi ve bunlar denizlerde hüküm sürüp burada yaşıyorlardı. Yumurtasız doğum yapabilecek memelilerin ilk ortak atası olan cladotherian memeliler evrimleşti. Karalarda devasa dinozorlar söz sahibiydi. 165 myö ön-vatozlar ve glycymeridid çiftkapaklılar denizlerde evrimleşti. Bu canlıların denizlere hakim olan dinozor(vs.)lardan korunmak için deniz diplerinde kamufle olma eşliğinde evrimleştiği düşünülür. 161 myö otçul, devasa ve boynuzlu olan (en ön) Ceratopsian dinozorlar (Yinlong cinsi vs.) evrimleşti. Bunlar da uzun yıllar söz sahibiydi.
160 myö ilk plasentalı memeli olarak Juramaia sinensis türü evrimleşti. Bundan sonrasında memelilerin evrimi hızlandı. 155 myö ilk kan emici böcekler evrimleşti. Kuşların en eski ortak atası olan Archaeopteryx cinsi evrimleşti. Memeliler çeşitlendi. Arka ayakları üzerinde durup dik yürüyen dinozorlar evrilip çeşitlendi. 130 myö kapalı tohumlu bitkiler (çiçekli bitkiler) evrimleşti. Özellikle böcekler bunlarla ‘karşılıklı evrim’e girdi ve bu uyumlu birliktelikle evrilegeldiler. 125 myö bildiğimiz anlamdaki en ön-plasentalı memeliler evrimleşti (Eomaia scansoria türü vs.): Bu, ağaçlara tırmanabilen faremsi bir türdür. 115 myö ornitorenk gibi ilk tek açıklıklı memelilerin bu dönemde evrimleştiği düşünülür. 106 myö gelmiş geçmiş en büyük dinozor olan Spinosaurus evrimleşti. 100 myö çiçekli bitkiler eşliğinde arıların ilk ataları evrimleşti. Fareler ve insanların son ortak atası olan (veya iki büyük kola ayrılıp ileride farelere ve insanlara evrilecek olan) Euarchontogliria ailesine ait bir tür bu dönemde yaşadı. 90 myö en ön-yılan türleri evrimleşti. Kapalı tohumlu bitkiler böcekler eşliğinde çokça çeşitlendi. Bitki-hayvan çeşitliliğinin artması eşliğinde ise ilk keneler evrimleşti. 85 myö (100 myö.ki ayrılmayla) (ileride primatlara, ağaç sivrifarelerine ve uçan lemur takımlarına evrilecek olan) canlılar oluştu (evrimleşti). 60 milyon yıl önceye kadar primatlara giden yolda primatımsılar oluştu. 80 myö karıncaların en ön-ataları evrimleşti. 70 myö günümüzdeki neredeyse tüm memelilerin atası olan ilk çok açıklıklı memeliler evrimleşti. Bu grubun en geniş üyelerinden biri kemirgenler olacaktır. 68 myö bilinen gelmiş geçmiş en büyük karasal avcı olup dev etçil dinozor cinsi olan Tyrannosaurus evrimleşti. Ancak hakimiyeti çok kısa sürdü.[89]
65,5 myö Meksika civarındaki Yucatan Yarımadası’na 10 km çapındaki bir göktaşının düşmesiyle yaşanan kitlesel yok oluşa Kreatase-Tersiyer Yok Oluşu denir. Bu süreçte volkanik patlamalarla atmosferin volkanik gazlarca kapatılıp güneş ışığının girememesi, yüksek ve düşük sıcaklık, düşük oksijen ve besin azlığından dolayı bütün hayvan türlerinin %50’den fazlası yok olur: Kuşlar haricinde kalan dinozorların tamamı da yok olmuştur. Yanı sıra denizlerdeki yaşam da tehlikeye girmiştir. 65 myö bu yok oluşa karşı ilk cevaben, kozalaklı ve ginkgo bitkileri yüksek rakımlı bölgelerde yayılmıştır. Küçük boyutlu ve sıcakkanlı olan memeliler kaya ve mağara derinliklerine saklanıp leş (ceset) bolluğuyla besin zenginliğinden de yararlanıp hayatta kalabilmeyi başaran canlılardandır: Bu sayede memeli hakimiyeti de başlamış oluyordu. Bu dönemde proto-primatlar veya primatomorflar olan primatlar öncesi memelilerin ön uzuvları (elimsileri) kavrama becerisi edinmeye başladı. Ayrıca karıncalar da bu dönemi çabuk atlatan canlılardandı. 63 myö dinozorlardaki gelişim savaşı bu kez memelilerde görülmeye başlandı. 60 myö “dinozorlardan geriye kalan son izler olan kuşlar arasında, uçamayan kuşlar evrimleşmeye ve çeşitlenmeye” başladı. Kemirgen memelilerden ayrılan bir kol, primatların en ön-atalarına evrilmeye başladı. Yine bu dönemde plasentalı, etçil, böcekçil vs. memeliler de çeşitlenmiştir. Uçabilen kuşlar ortama adapte gereği (eski büyük boyutlarını yitirip) küçülmüşlerdir. Baykuşların en ön-ataları evrimleşmiştir.
58 myö artık iklim normale dönmüştür. 56 myö dönemin en büyük avcılarından ve uçamayan bir kuş olan Gastornis evrimleşti. 55 myö modern kuşların ataları (ilk melodi çıkarabilen kuşların, serçelerin, papağanların ve ağaçkakanların ataları) evrimleşmeye başladı. Karalara hakim olan memeliler de dinozorlarda olduğu gibi denizlere dönüş yapıp buralara da hakim olmaya başlamıştır: Örneğin en ön-balinalardan olan Himalayacetus bu dönemde evrildi. Memeli çeşitliliği artıp en ön-kemirgenler, armadillolar ve tavşanların ataları olan lagomorflar evrimleşti. Tek ve çift toynaklıların, fillerin, deniz ineklerinin ataları da evrimleşmeye başladı. Kapalı tohumlu bitkiler (‘yok oluş’tan sonra) tekrardan yayılmaya başladı: Denizlerdeki balıklar da tekrardan yükselişe geçti; öyle ki günümüzdeki köpekbalıklarının ataları olan Carcharodon balıkları, denizlerde söz sahibi olmaya başladı. 52 myö ağaçlarda yaşayan kimi canlıların avcılara yem olmayıp hayatta kalabilme adına ve/veya ağaçtan ağaca süzülme (vs.) gibi özelliklerin geliştirilmesiyle uçan memelilerin (yarasaların) ilk ataları evrimleşmeye başladı (bilinen en eski cinslerden biri Onychonycteris, bu dönemdendir). 50 myö yok oluşun ardından mikroskobik hayvan grupları da (yeniden) yükselişe geçer, öyle ki “Tüm hayvanların atalarını barındırıkları bilinen, ancak günümüzde de belli başlı grupları halen var olan dinoflagellalıların bu dönemde en yüksek çeşitliliğe doğru hızla evrimleştiklerini görmekteyiz.”. Nanofosiller de hızla evrimleşir. Develerin, gergedanların ve tapirlerin en ön-ataları ilk kez bu dönemde evrimleşmeye başladı.
47 myö primatlar net bir şekilde belirginleşmeye başlar. Darwinius masillae türü evrimleşti; “Bu tür, lemurlara biraz daha yakın olduğu düşünülmekle birlikte, tüm primatların atası olabilecek türlere en yakın canlılardan biridir ve bu dönemde yaşamıştır.”. Bu zamandan sonra primatların evrimi hızlanacaktır. 40 myö günümüz kelebeklerine fazlaca benzeyen en yeni-atalar evrimleşti. Gastornis, ‘tabiat dengeleri’ gereği yok oldu. Denizel memeliler çeşitlenir, öyle ki en büyük balinalardan biri olan Basilosaurus cinsi evrimleşti. Islak burunlu primatlar (Strepsirrhini) ve kuru burunlu primatlar (Haplorrhini) olarak primatlar iki büyük kola ayrılır: “Islak burunlu primatlar, maymun ya da insaymun (insansımaymun) olmayan lemurlar ya da tarsiyerler haricindeki birçok prosimiyen primat grubunu içine alır. Kuru burunlu primatlar ise tarsiyerleri, maymunları ve insaymunları içine alan gruptur.” Teilhardina asiatica, bu dönemde yaşamış (bilinen) en ön-kuru burunlu primat türüdür. 37 myö çimenler (kapalı tohumlu bitkilerden) evrimleşip dünyaya yayılır. Sıcakkanlı ve dirençli memeliler çeşitlenip gliptodontlar (zırhlı memeliler) ve yer tembelhayvanları ile köpeklerin ve yabandomuzlarının ataları evrimleşir. Kuşlar da çeşitlenip kartalların ve şahinlerin ataları evrimleşir. 33 myö keseli memelilerin (Badjcinus cinsi gibi) ilk ataları evrimleşerek farklılaşmaya başlar. 30 myö kedilerin ve domuzların en ön-ataları evrimleşti. Kuru burunlu primatlar Yeni Dünya Maymunları (Platyrrhini) ve Catarrhini olarak iki büyük dala ayrılır. Renk körü olan Platyrrhinilerde uzun kuyruklar evrimleşir. Afrika’da bulunan Catarrhiniler, insanların evrimine gidecek olan daldır: Aegyptopithecus ve Saadanius cinsleri tüm Catarrhinilerin (dolayısıyla insanların) atası (ataları) olup bu dönemde yaşamışlardır. 28 myö gelmiş geçmiş en büyük memeli olan Paraceratherium evrimleşti.
25 myö Catarrhini grubu Eski Dünya Maymunları ve insaymunlar (Apes) olarak iki süperfamilyaya ayrıldı. Bu bireylerde üç renkli görüş özelliği evrimleşir. Catarrhine (sonda ‘e’ var) primatların en eski ortak atası olup gerek Eski Dünya Maymunları’na gerekse insaymunlara ait özellikler taşıyan Proconsul cinsi evrimleşti; “diş yapısı, dar göğüs yapısı, kısa ön bacaklar ve ağaçlarda geçirilen dört bacaklı bir yaşayış gibi özellikler bakımından Eski Dünya Maymunları’na”, “kuyruğunun olmayışı, bilek yapıları ve göreceli olarak büyük beyin/vücut oranı” gibi özellikler bakımından ise insaymunlara benzemektedir. Proconsul africanus türü bu cins içerisinde evrimleşmiş olup tüm insansı maymunların (dolayısıyla insansı maymunlardan gelen tüm insanların) ortak atasıdır (insansı maymun = insaymun). Ayrıca memelilerin bir dalından geyiklerin ön-ataları evrimleşti. 20 myö yine yaşam savaşı eşliğinde dev boynuzlu geyikler ve zürafaların ataları evrimleşti. Kuş çeşitliliği arttı. 15 myö yaşam savaşı, bildiğimiz mamutların atası olup bir memeli cinsi olan Mastodonları (Mammutları) evrimleştirdi. Kanguruların ön-ataları evrimleşti. Primatlarda bir diğer ayrım yaşanarak Gibonlar, Büyük İnsansı Maymunlar (Büyük İnsaymunlar = Great Apes) grubundan ayrılıp kendi evrimsel süreçlerine girer. 13 myö Orangutanlarla diğer insaymunların ortak atası olan Pierolapithecus catalaunicus türü evrimleşti: “Bu türden ikiye ayrılan kollardan biri günümüz modern orangutanlarına, diğeri ise insanlara, şempanzelere ve gorillere gidecek yöne ayrılmıştır.”: Bu tür de büyük insaymunlar gibi ağaçlarda yaşıyordu; esnek bileklere, geniş ve düz bir göğüs kafesine, sırt kısmına yakın köprücük kemiklerine, sert ve alçak bir omurgaya sahipti. 10 myö çimenlerin yayılarak çeşitlenmesi ile böcek çeşitliliği de artar. Primatlarda bir diğer ayrım yaşanarak Goriller, insanlara ve şempanzelere gidecek olan koldan (evrimsel süreçten) ayrılıp kendi evrimsel süreçlerine girer. 6,5 myö şempanzelerle insanların ortak atasından bir süre sonra oluşan ve biraz daha insana yakın olan Sahelanthropus tchadensis türü evrimleşti.
6 myö şempanzelere giden kol ile insanlara giden kol birbirinden ayrılır. İlk Australopithesinler evrimleşerek çeşitlenir. Önemli insansı cinsler olan Orrorin ve Ardipithecus evrimleşir. Fakat bu dönemde insanların temel özellikleri pek görülmez. Şempanzelere ve insanlara gidecek olan kolların birbirinden ayrılmadan önceki son ortak atası Orrorin tugenensis türü olup bundan sonrasında bir veya iki ara türün de bulunduğu düşünülür. 5,6 myö en ön-insansılardan biri olan Ardipithecus kadabba evrimleşti: “Bu, insansılara doğru atılan en net adımlardan biridir.”. 5 myö su aygırlarının ön-ataları ile leşle beslenen canlılar evrimleşti. 4,8 myö mamutlar evrimleşti. 4,4 myö en ön-insansı cinslerden biri olan Ardipithecus’tan (300-350 cm3 beyin hacimli) Ardipithecus ramidus türü evrimleşti. Bu tür, kemik açılarının elverdiği ölçüde zorlama olarak iki ayak üzerinde durabilse de, iki ayak üzerinde yaşa(ya)mamaktaydı. 3,6 myö tüm ömrü boyunca iki ayak üzerinde net bir şekilde yürüyen ve ilk insansı türü olan Australopithecus afarensis evrimleşti. Bu türün evriminin 3,9 myö.den başladığı ve 2,9 myö.sine kadar yaşadığı ayrıca “Homo cinsi ile diğer Australopithecus’ların ortak atası olduğu düşünülmektedir”. Bu türden ayrılan bir kol ileride insanlara dönüşecektir. Savanalarda yaşadığı düşünülen bu türün beyin hacmi 300-500 cm3‘tür. 3,5 myö Australopithesinler ile Homo cinsi arasında bir ara basamak olup tüm insanların ortak atası sayılabilecek bir tür olan Kenyanthropus platypos evrimleşti. 3 myö ilk kısa yüzlü ayılar evrimleşmeye başladı. Birçok yeni Australopithesin türleri evrimleşir, bunların çoğu Dinofelis cinsi kedilere yem olur: İki ayaklılık bu dönemde tam olarak evrimleşir ve kılların kaybı başlar. 2,7 myö birçok yeni insansı türler oluşur (örneğin Paranthropus vs.). 2,5 myö bir kılıç dişli kedi olan Smilodon evrimleşti.
2,5 myö Homo (insan) cinsi oluşup ilk türü olan Homo habilis evrimleşir; bu, bilinen en eski insan türüdür: Bu dönemde ilk taş aletleri kullanımı başladı. 2 myö Homo cinsi fosillerinin ilk arttığı dönemdir. Günümüzdeki sığırların son atası olan (Hindistan’da yaşayan) Bos primigenius türü evrimleşti. 1,8 myö çok geniş bir çeşitliliğe sebep olan, günümüz insanına biraz daha fazla benzeyen Homo erectus Afrika’da evrimleşti: Dişler daha küçük, alın da daha dardır: Günümüz insanlarının beyin hacmine %100 dersek bu türdeki oran %74’tür. Homo georgicus, H. erectus ‘şemsiyesi’ne ait türlerden ilki olup 1,8 myö günümüzdeki Gürcistan bölgesinde yaşayan, Afrika’nın dışında keşfedilen en eski insan türü olup çok uzun mesafe kat edebilen, sırt kemikleri ve kalça kemikleri günümüz insanına biraz daha fazla benzeyen bir insan türüdür. H. erectus H. habilis’ten gelmedi, H. erectus da H. habilis’in geldiği yerden geldi (evrimleşti) ve bu iki tür uzun yıllar birlikte yaşadı. 1,7 myö insansılardan biri olan Australopithesinlerin soyu tükenir fakat insansıların diğer kollarındaki evrim devam etmektedir. 1,5 myö H. habilis’ten ve/veya H. georgicus’tan Homo ergaster evrimleşti: Bu tür, ateşi ilk defa kontrol altına aldı: ortalama 1,9 metre bir boya, koyu(msu) renkli bir deriye sahipti. Derinin renk olarak evrimi 1,2 myö.ye kadar sürdü: Kıl kaybı da gittikçe hızlanan bir unsurdu.
1,2 myö Neandertallerin ve günümüzdeki insanların atalarından biri olan (veya iki kola ayrılarak ileride bunlara dönüşeceği düşünülen veya da insan cinsindeki bir ara -orta- ata olan) Homo antecessor evrimleşti. Parantrophus cinsi içindeki bireylerin soyu, bu farklı evrimleşme süreçleri neticesinde tükenmiştir. Genel evrimsel süreçte olduğu gibi (türlerin yerini diğer türler doldurduğu gibi) bu boşalan yerleri de hemen diğer insansılar doldurur. 700 byö günümüzdeki insanların atası olmayıp sadece uzak bir akrabamız olan Homo pekinensis H. ergaster’den ayrılarak evrimleşti. Homo heidelbergensis ise Homo antecessor popülasyonlarından ayrılan bir koldan evrimleşmeye başladı (ön-başlangıç yapıldı). 600 byö ayrılacağı kollarla Neandertallere ve günümüzdeki insanlara (ileride) dönüşecek olan ve bunların son (en yakın) ortak atası olan, gelişmiş keski aletleri üretebilen, iri olan ve atları avlayabildeki bilinen Homo heidelbergensis belirginleşti. H. georgicus, H. ergaster ve H. pekinensis ile beraber bu tür de H. erectus’a morfolojik olarak benzer. Bu tür ortalama 1,8 metre bir boya sahiptir. Günümüz insanlarının beyin hacmine %100 dersek bu türdeki oran %93’tür. 350 byö günümüzdeki insanların son (en yakın) akrabası olan Neandertaller (Homo neanderthalensis) evrimleşti.
200 byö günümüzde yaşayan insan türü olan Homo sapiens Afrika’da evrimleşti. Genetiğimizdeki Omo genleri bunu kesin olarak açıklar. (Yüksek benzerlik: Anatomik). 160 byö bir alt tür olan Homo sapiens idaltu Etiyopya bölgesinde evrimleşti: Bunlar, ölüm sonrası ritüeller (ya da ölüm sonrası dinimsi/dinvarı (veya ön/proto-dinimsi) uygulamalar) yapmaktaydılar. Su aygırlarını katlediyorlardı. (Yüksek benzerlikler: Anatomik ve davranışsal). 150 byö (burası önemli): “Günümüzde yaşayan bütün insanların ortak atası olan ve Mitokondriyal Havva olarak anılan dişi insan, bu dönemde yaşamıştır. Dünya üzerinden alınacak her insan genomunun geriye doğru takip edilmesi, bu dönemde yaşamış bireylerde kesişecektir.”. Yani günümüzdeki insan(lar) bu birey(ler)den gelmiştir. Ayrıca bu bağlamda ‘ilk insan’ bir erkek değil bir dişidir. 50 byö Homo sapiens Afrika’dan çıkıp dünyaya yayılarak koloniler kurmaya başlar. Bu dönemde günümüz Almanya bölgesine giden H. sapiens, buradaki Neandertal insanını öldürmeye başlar: Fakat kimi zaman “onlarla cinsel ilişkiye de girerek gen karışımına sebep olurlar”. Asya’ya da giden H. sapiens buralardaki evrimleşmiş olan çokça insansıyı katleder. 40 byö Avrupa ve Avusturalya’ya en geniş kapsamlı göçler başlayarak H. sapiens’in yayılması daha da hızlanır. Günümüzdeki insanla ‘aynı’ olan Homo sapiens sapiens alt türü evrimleşti (bu alt türün ilk bireylerine Cro-Magnon denir). 30 byö Sapiens-Neandertal ‘savaş’ını kazanan taraf H. sapiens olur, böylece tüm Neandertaller yok olur (20 bin yıl süren bu çetin savaşın sonucundaki yok oluşta çevresel baskıların -tabiat koşullarının- da etkisi vardır). 12 byö bu döneme kadar hayatta kalabilen iki insan türünden Homo florensiensis’in de soyunun tükenmesiyle geriye sadece bir insan türü kalır, Homo sapiens.
11 byö “Arctodus cinsi kısa yüzlü dev ayıların soyu tükenir” (Göbeklitepe?). Atların günümüzde yaşayan türleri haricinde onlarca türünün soyu tükenir (Pegasus, Burak vs.?). Ayrıca bu dönemde dünya Son Buzul Çağı’nı (SBÇ) yaşamaktadır. 10 byö SBÇ sona ererken birçok tür yok oldu ve kalan türlerdeki birey sayısı ise azaldı: İnsanlarda da birey sayısı azaldı. Smilodon cinsi ile “son Kıllı Mamut olarak bilinen Mammuthus primigenus türünün” soyu tükendi. 6 byö [/one-third-first][one-third]Kuzey Amerika’daki son Mastodon örneklerinin soyu tükendi. 4,5 byö Alaska bölgesindeki Küçük Mamut türlerinin soyu tükendi. Bu son yok oluşlar iklimsel değişmelere uyum sağlanamamasından dolayı olmuştur.[89]
___________________
[41] Figür 6 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:EscherichiaColi NIAID.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:EscherichiaColi_NIAID.jpg>: Wikipedia Contributes, “Bacteria”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria> Erişimler: 13 Ağustos 2017. [66. ve devamındaki konular için ayrıca (ek olarak) şu ikisine bk. Wikipedia Contributes, “Timeline of the evolutionary history of life”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_evolutionary_history_of_life>; “Evolutionary history of life”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Evolutionary_history_of_life>; Erişimler: 13-15 Ağustos 2017.]
[42] Figür 7: Wikimedia Commons contributors, “File:Bacterial morphology diagram.svg,” Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bacterial_morphology_diagram.svg> Erişim: 17 Aralık 2018.
[43] Figür 8: Klaus Wilhelm, “Free-for-all on the leaf surface”, ETH Zurich: ETH Life, 15 Eylül 2009, <http://www.ethlife.ethz.ch/archive_articles/090915_blattleben_kw/index_EN.html> Erişim: 17 Aralık 2018.
[44] Figür 9: Ron Turco, “Are soil bacteria harmful?”, Soils Matter, 2 Eylül 2014, <https://soilsmatter.wordpress.com/2014/09/02/the-living-soil/> Erişim: 17 Aralık 2018.
[45] Wikipedia, “Bakteri”, agm.
[46] Wikipedia Contributes, “Human”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human>; Wikipedia Autoren, “Mensch”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch>; Wikipedia Katılımcıları, “İnsan”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsan> Erişimler: 9 Temmuz 2011 ve 14 Ağustos 2017.
[47] Bu sitedeki yazıma bk. (Konu 1, 2, 4 ve 9).
[48] Bu sayfada bk. 26, 32, 37 ve 52. dipnotlar.
[49] Wikipedia, “Bakteri”, agm; Wikipedia, “Evrim”, agm.; ve bu sayfadaki 52. dipnot.
[50] Daha fazlası için Doksat, ags.; Kazancı, ags.: Ayrıca (ek olarak) Şengör agp. ve Bakırcı ags.
[51] Science Daily Author (yy.: yazar yok/belirtilmemiş), “Timeline of evolution”, Science Daily, (ty.: tarih yok/belirtilmemiş), <https://www.sciencedaily.com/terms/timeline_of_evolution.htm> Erişim: 29 Aralık 2018.
[52] Çağrı Mert Bakırcı, “Evrimsel Süreç – 1: Evrim Tarihi’nin Büyük Zaman Çizelgesi (1. Kısım)”, Evrim Ağacı, 25 Ocak 2012, SGT: 25 Ekim 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-1-evrim-tarihinin-buyuk-zaman-cizelgesi-1-kisim-290> Erişimler: 25-27 Aralık 2018 (25, 26 ve 27 aralıkta erişilmiştir).
[53] Wikipedia Contributes, “Last universal common ancestor”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Last_universal_common_ancestor> Erişim: 8 Ocak 2019.
[54] Figür 10: Wikimedia Commons contributors, “File:Phylogenetic tree scientific names.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Phylogenetic_tree_scientific_names.svg> Erişim: 8 Ocak 2019.
[55] Figür 11: Ergün Önal, “Hücre Zarının Yapısı, Görevleri ve Özellikleri (Hücre-2)”, Biyoloji Portalı, (ty.), <http://www.biyolojiportali.com/konu-anlatimi/22/2/Hucre-Zarinin-Yapisi-Gorevleri-ve-Ozellikleri-Hucre-2> Erişim: 1 Ocak 2019. (Sadece görsel alınmıştır).
[56] Figür 12: Wikimedia Commons contributors, “File:Prokaryote cell.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Prokaryote_cell.svg> Erişim: 1 Ocak 2019.
[57] Figür 13: Wikimedia Commons contributors, “File:Animal cell structure en.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Animal_cell_structure_en.svg> Erişim: 1 Ocak 2019.
[58] Figür 14: Wikimedia Commons contributors, “File:Plant cell structure-en.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plant_cell_structure-en.svg> Erişim: 1 Ocak 2019.
[59] Wikipedia Contributes, “Eukaryote”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Eukaryote> Erişim: 8 Ocak 2019.
[60] Figür 15: Wikimedia Commons contributors, “File:Serial endosymbiosis.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Serial_endosymbiosis.svg> Erişim: 2 Ocak 2019.
[61] Wikipedia Contributes, “Stromatolite”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Stromatolite> Erişim: 8 Ocak 2019.
[62] Figür 16: 1, 5, ve 6 için: Contributeurs de Wikipédia, “Stromatolithe”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Stromatolithe> Erişimler: 2 ve 8 Ocak 2019. 2 için: ReBecca K. Hunt-Foster, “The Stromatolites of Glacier National Park”, National Park Service, 5 Ekim 2018, <https://www.nps.gov/articles/park-paleo-fall-2018-stromatolites.htm> Erişim: 8 Ocak 2019. 3 ve 4 için: Wikipedia Contributes, “Stromatolite”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Stromatolite> Erişim: 8 Ocak 2019.
[63] Figür 17: Lucas J. Stal, “Nitrogen Fixation in Cyanobacteria”, In: eLS, John Wiley & Sons Ltd, Chichester, Çevrimiçi yayın tarihi: Aralık 2015, <http://www.els.net/WileyCDA/ElsArticle/refId-a0021159.html> Erişim: 3 Ocak 2019, figür 1. (Sadece ilgili görselden yararlanılmıştır).
[64] Figür 18: Wikimedia Commons contributors, “File:Cyanobacterium-inline.svg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cyanobacterium-inline.svg> Erişim: 3 Ocak 2019.
[65] Figür 19 vd.: Emmanuelle J. Javaux, Kevin Lepot, “The Paleoproterozoic fossil record: Implications for the evolution of the biosphere during Earth’s middle-age”, Earth-Science Reviews, Cilt: 179, Ocak 2018, <https://reader.elsevier.com/reader/sd/pii/S0012825217304890…> s. 72 veya Elsevier, Science Direct, <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825217304890> figür 2; Erişimler: 3 ve 10 Ocak 2019 (3 ve 10 ocakta erişilmiştir). [Benzer ve diğer dönemler için bk. Nicholas J. Butterfield, “Early evolution of the Eukaryota”, Palaeontology, Cilt: 58, Bölüm: 1, 2014 (2015), <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/pala.12139> Erişimler: 3 ve 10 Ocak 2019, figür 2-7. (© The Palaeontological Association, Wiley Online Library).]
[66] Butterfield, agm., s. 10 ve Wikipedia Contributes, “Grypania”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Grypania> Erişim: 10 Ocak 2019.
[67] Figür 20: Wikimedia Commons contributors, “File:Grypania spiralis.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Grypania_spiralis.JPG> Erişim: 4 Ocak 2019.
[68] Figür 21: A. H. Knoll, E. J. Javaux, D. Hewitt, P. Cohen, “Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans”, Phil. Trans. R. Soc. B, 361(1470), 5 Mayıs 2006, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1578724/pdf/rstb20061843.pdf> Erişim: 4 Ocak 2019, s. 1025. (NCBI, PMC).
[69] Figür 22: Knoll vd., agm., s. 1027.
[70] Figür 23: Agm., s. 1028, 1029.
[71] Heda Agić, “Fossil Focus: Acritarchs”, Palaeontology Online, Cilt: 6, Makale: 11, 1 Kasım 2016, <https://pdf.palaeontologyonline.com/articles-2016/Fossil_Focus_Acritarchs_Agic_November_2016.pdf> Erişim: 11 Ocak 2019, s. 1, 2, 10.
[72] Wikipedia Contributes, “Protist”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protist> Erişim: 11 Ocak 2019.
[73] Figür 24: Richard E. Michod vd., “Life-history evolution and the origin of multicellularity”, Journal of Theoretical Biology, Cilt: 239, Sayı: 2, 30 Temmuz 2005, <https://pdfs.semanticscholar.org/cb9f/0850a430a73dc7f561bde1cdc4e5015ed989.pdf> Erişimler: 4 ve 11 Ocak 2019, s. 257, 258 (PDF’de s. 1, 2). (Elsevier, ScienceDirect).
[74] Figür 25: William C. Ratcliff vd., “Experimental evolution of multicellularity”, PNAS, Cilt: 109, Sayı: 5, 31 Ocak 2012, <https://www.pnas.org/content/pnas/109/5/1595.full.pdf> Erişimler: 5 ve 14 Ocak 2019, s. 1595-1599.
[75] Figür 26: Stefan Bengtson vd., “Three-dimensional preservation of cellular and subcellular structures suggests 1.6 billionyear-old crown-group red algae”, PLOS Biology, Cilt: 15, Sayı: 3, 14 Mart 2017, <https://journals.plos.org/plosbiology/article/file?id=10.1371/journal.pbio.2000735&type=printable> Erişim: 15 Ocak 2019, s. 1, 8, 19. (Swedish Museum of Natural History, Research).
[76] Figür 27: Emily Chung, “Fossils of earliest organisms that had sex are a billion years old”, CBC News, 29 Aralık 2017, <https://www.cbc.ca/news/technology/bangiomorpha-fossil-sex-1.4314204> Erişim: 15 Ocak 2019.
[77] The Editors of Encyclopaedia Britannica (yy.), “Dinoflagellate”, Encyclopædia Britannica (Inc.), 12 Ocak 2017, <https://www.britannica.com/science/dinoflagellate> Erişim: 16 Ocak 2019.
[78] Figür 28: Fanwei Meng, Chuanming Zhou, Leiming Yin, Zhilin Chen, Xunlai Yuan, “The oldest known dinoflagellates: Morphological and molecular evidence from Mesoproterozoic rocks at Yongji, Shanxi Province”, Chinese Science Bulletin, Cilt: 50, Sayı: 12, Haziran 2005, <https://link.springer.com/article/10.1007/BF03183698> Erişim: 16 Ocak 2019, s. 1230, 1231. (© Science in China Press).
[79] Figür 29: Nicholas J. Butterfield, Robert H. Rainbird, “Diverse organic-walled fossils, including ‘possible dinoflagellates’, from the early Neoproterozoic of arctic Canada”, Geology, Cilt: 26, Sayı: 11, Kasım 1998, <https://www.researchgate.net/publication/270569310_Diverse_organic-walled_fossils_including_possible_dinoflagellates_from_the_early_Neoproterozoic> Erişimler: 16 ve 17 Ocak 2019, s. 963-966. (Research Gate).
[80] Figür 30: Barrie Dale, “The sedimentary record of dinoflagellate cysts: Looking back into the future of phytoplankton blooms”, Scientia Marina, Cilt: 65, Ek/İlave: 2, Eylül 2001, <http://scimar.icm.csic.es/scimar/pdf/65/sm65s2257.pdf> Erişimler: 15 ve 16 Ocak 2019, s. 260.
[81] Figür 31 vd.: Susannah M. Porter, Ralf Meisterfeld, Andrew H. Knoll, “Vase-shaped Microfossils From The Neoproterozoic Chuar Group, Grand Canyon: A Classification Guided By Modern Testate Amoebae”, Journal of Paleontology, Cilt: 77, Sayı: 3, 2003, <http://www.geol.ucsb.edu/faculty/porter/Papers/Porteretal2003_VSMs.pdf> Erişim: 18 Ocak 2019, s. 409, 413, 422, 423. (© The Paleontological Society). Figür alt yazısındaki diğer bilgiler için: Susannah M. Porter, [“Neoproterozoic Geobiology and Paleobiology”, adlı kitaptaki 1. Bölüm] “The Proterozoic Fossil Record of Heterotrophic Eukaryotes”, Editörler: Shuhai Xiao, Alan Jay Kaufman, Springer, Hollanda, 2006, <https://www.researchgate.net/publication/226514782_The_Proterozoic_Fossil_Record_of_Heterotrophic_Eukaryotes> Erişim: 18 Ocak 2019, s. 5-7, 11. (Research Gate). Wikipedia Contributes, “Protozoa”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protozoa>; “Amoebozoa”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Amoebozoa>; “Amoeba”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Amoeba> Erişimler: 18 Ocak 2019.
[82] Figür 32a-c: Nicholas J. Butterfield, “The Neoproterozoic”, Current Biology Magazine, Cilt: 25, Sayı: 19, 5 Ekim 2015, <https://core.ac.uk/download/pdf/82747698.pdf> Erişim: 18 Ocak 2019, s. R860-R862. (© Elsevier Ltd., Cell Press, Cross Mark).
[83] Çağrı Mert Bakırcı, “Evrimsel Süreç – 14: Algler, Bitkiler ve Evrimsel Tarihleri (500 Milyon Yıl Önce – Günümüz)”, Evrim Ağacı, 23 Şubat 2012, SGT: 22 Haziran 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-14-algler-bitkiler-ve-evrimsel-tarihleri-500-milyon-yil-once-gunumuz-305> Erişim: 26 Aralık 2018 ve Aydın Akbulut, “Alglerin Ekolojik ve Ekonomik Önemleri”, Hacettepe Ü.: Yunus: Aydın Akbulut, (ty.), <http://yunus.hacettepe.edu.tr/~akbulut/sayfalar/alg.html> Erişim: 26 Aralık 2018.
[84] Wikipedia Contributes, “Algae”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Algae> Erişim: 26 Aralık 2018.
[85] Mike Benton vd., “Mankind Rising” [TV Belgeseli], Yazan: Billie Pink, Anlatan (Öyküleyen): Josh Charles, Yapımcı ve Yönetmen: Yavar Abbas, Curiosity, Discovery Channel, Pioneer Film & Television Productions Limited, 2012, <https://youtu.be/StqZI9pMq0U> (Yükleyen: Naked Science), Türkçesi için: <https://youtu.be/5_uO-JBjBjU> (Yükleyen: TR BRS 3), Erişimler: 27 Aralık 2018.
[86] Figür 33: John Long, “The oldest fish in the world lived 500 million years ago”, The Conversation, 11 Haziran 2014, <http://theconversation.com/the-oldest-fish-in-the-world-lived-500-million-years-ago-27710> Erişim: 19 Ocak 2019.
[87] Figür 34 vd.: (Ana iki kaynak): Wikipedia Contributes, “Evolution of fish”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Evolution_of_fish>; Википедия contributors, “Эволюция рыб”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Эволюция_рыб>; Erişimler: 20-25 Ocak – 2-6 Şubat 2019: (Diğer kaynaklar): Wikipedia Contributes, “Haikouichthys”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys>; “Conodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Conodont>; “Cambrian Stage 2”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cambrian_Stage_2>; “Ostracoderm”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ostracoderm>; Википедия contributors, “Остракодермы”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Остракодермы>; Wikipedia Contributes, “Arandaspis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Arandaspis>; Erişimler: 20 Ocak 2019; Wikipedia Contributes, “Astraspis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Astraspis>; Wikipedia Autoren, “Pteraspidomorphi”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Pteraspidomorphi>; Wikipedia Contributes, “Pteraspidomorphi”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pteraspidomorphi>; Википедия contributors, “Парноноздрёвые”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Парноноздрёвые>; Wikipedia Contributes, “Thelodonti”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Thelodonti>; “Fish jaw”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Fish_jaw>; Erişimler: 21 Ocak 2019; Wikipedia Autoren, “Anaspida”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Anaspida>, “Osteostraci”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Osteostraci>; Wikipedia Contributes, “Osteostraci”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Osteostraci>; Википедия contributors, “Акантоды”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Акантоды>; Wikipedia Contributes, “Placodermi”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Placodermi>; Colaboradores de Wikipedia, “Placodermi”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Placodermi>; Erişimler: 22 Ocak 2019; Wikipedia Contributes, “Viviparity”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Viviparity>; “Guiyu oneiros”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Guiyu_oneiros>, “Sarcopterygii”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Sarcopterygii>; “Actinopterygii”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Actinopterygii>; “Andreolepis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Andreolepis>; Erişimler: 23 Ocak 2019; Contributeurs de Wikipédia, “Psarolepis”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Psarolepis>; Wikipedia Contributes, “Ptyctodontida”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ptyctodontida>; Wikipedia Autoren, “Ptyctodontida”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Ptyctodontida>; Wikipedia Contributes, “Petalichthyida”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Petalichthyida>; “Laccognathus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Laccognathus>; Contributori di Wikipedia, “Cheirolepis”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Cheirolepis>; Erişimler: 24 Ocak 2019; Wikipedia Autoren, “Coccosteus”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Coccosteus>; Wikipedia Contributes, “Coccosteus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Coccosteus>; “Antiarchi”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Antiarchi>; “Bothriolepis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Bothriolepis>; Википедия contributors, “Питуриаспиды”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Питуриаспиды>; Colaboradores de Wikipedia, “Dunkleosteus”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Dunkleosteus>; Erişimler: 25 Ocak 2019; “Titanichthys”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Titanichthys>; Wikipedia Contributes, “Titanichthys”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Titanichthys>; “Materpiscis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Materpiscis>; “Hyneria”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hyneria>; “Rhizodontida”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Rhizodontida>; Erişimler: 2 Şubat 2019; “Tetrapodomorpha”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetrapodomorpha>; Colaboradores de Wikipedia, “Eusthenopteron”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Eusthenopteron>; Contributori di Wikipedia, “Tetrapodomorpha”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Tetrapodomorpha>; Wikipedia Contributes, “Gogonasus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Gogonasus>; Colaboradores de Wikipedia, “Panderichthys”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Panderichthys>; Erişimler: 3 Şubat 2019; “Amphibia”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Amphibia>; Wikipedia Contributes, “Tetrapod”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetrapod>; “Panderichthys”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Panderichthys>; Wikipedia Autoren, “Panderichthys”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Panderichthys>; Erişimler: 4 Şubat 2019; Colaboradores de Wikipedia, “Tiktaalik”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik>; Wikipedia Contributes, “Tiktaalik”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik>; “Spiracles”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Spiracles>; Википедия contributors, “Акантостега”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Акантостега>; Colaboradores de Wikipedia, “Acanthostega”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Acanthostega>; Wikipedia Contributes, “Acanthostega”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Acanthostega>; Erişimler: 5 Şubat 2019; “Ichthyostega”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ichthyostega>; Colaboradores de Wikipedia, “Ichthyostega”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Ichthyostega>; Wikipedia Contributes, “Pederpes”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Colaboradores de Wikipedia, “Pederpes”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Wikipedia Autoren, “Pederpes”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Википедия contributors, “Педерпес”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Педерпес>; Contributeurs de Wikipédia, “Pederpes”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Erişimler: 6 Şubat 2019. 15. görsel için: Kristina Mehlqvist, Elisabeth Einarsson, “Lundadagarna i Historisk Geologi och Paleonotologi XII”, GFF, Cilt: 133, 17 Mart 2011, <https://www.researchgate.net/figure/Squamation-model-of-Andreolepis-showing-distribution-of-each-scale-morphotype-A_fig2_292989234> Erişim: 2 Şubat 2019, s. 61 (Donglei Chen, Henning Blom). 19. Petalichthyida’daki uz. için: Palaeos, (yy. ty.), <http://palaeos.com/vertebrates/placodermi/petalichthyida.html> Erişim: 3 Şubat 2019.
[88] Figür 35 vd.: Fosil: Liz Martin-Silverstone, “Episode 94: Joggins Fossil Cliffs”, Palaeocast, 17 Eylül 2018, <http://www.palaeocast.com/joggins-fossil-cliffs/>; Model: Wikipedia Autoren, “Datei:Hylonomus lyelli – MUSE.jpg”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Hylonomus_lyelli_-_MUSE.jpg>; Wikipedia Contributes, “Hylonomus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hylonomus> Erişimler: 7 Şubat 2019.
[89] Çağrı Mert Bakırcı, “Evrimsel Süreç – 2: Evrim Tarihi’nin Büyük Zaman Çizelgesi (2. Kısım)”, Evrim Ağacı, 25 Ocak 2012, SGT: 23 Ekim 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-2-evrim-tarihinin-buyuk-zaman-cizelgesi-2-kisim-291> Erişimler: 27-30 Aralık 2018.
[90] Figür 36: (1): Cindy Howells, “Archaeopteryx – the missing link between dinosaurs and birds?”, National Museum Wales, 13 Ekim 2011, <https://museum.wales/articles/2011-10-13/Archaeopteryx—the-missing-link-between-dinosaurs-and-birds/>. (2, 4a-b): AM Staff, “Bird-like dinosaurs”, Australian Museum, 10 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/dinosaurs/bird-like-dinosaurs/>. (3a-b): Don Hitchcock, “Dinosaurs and other ancient animals”, Don’s Maps, SGT: 3 Eylül 2018, <https://www.donsmaps.com/dinosaurs.html>. (5): Dustdevil (yy.), “Archaeopteryx lithographica”, DevianArt, 2009, <https://www.deviantart.com/dustdevil/art/Archaeopteryx-lithographica-136904849> Erişimler: 8-9 Şubat 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 67. KONU
~650 MİLYON YIL ÖNCE “İLK HAYVANSAL HÜCRE KOLONİLERİ EVRİMLEŞTİ” VE 600-560 MYÖ ARASI
___________________
[91] Figür 37 vd.: Wikipedia Contributes, “Animal”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Animal>: (Görsel 1): Wikipedia Contributes, “Placozoa”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Placozoa>; Wikimedia Commons contributors, “File:Trichoplax adhaerens photograph.png”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Trichoplax_adhaerens_photograph.png>: (Görsel 2): Wikipedia Contributes, “Choanoflagellate”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Choanoflagellate>; Wikimedia Commons contributors, “File:Desmarella moniliformis.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Desmarella_moniliformis.jpg>: (Görsel 3): Wikimedia Commons contributors, “File:Sphaeroeca-colony.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sphaeroeca-colony.jpg>: (Görsel 4): Wikimedia Commons contributors, “File:0803col.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:0803col.jpg>: Erişimler: 18 Aralık 2018.
[92] Figür 38: David Attenborough (Yazan ve Sunan), “David Attenborough’s First Life (1)”, Bölüm 1, Serilerin Yönetmeni: Martin Williams, Serilerin Yapımcısı: Anthony Geffen, Atlantic Productions Limited MMX, BBC Two, 5 kasım 2010, <https://www.dailymotion.com/video/xu7497> <https://www.bbc.co.uk/programmes/b00vspkd> Erişim: 12 Şubat 2019. (Bu belgeseli öneriyorum).
SİTE DİZİNİNDEKİ 68. KONU
~560 MİLYON YIL ÖNCE “BİLİNEN EN ESKİ HAYVAN EVRİMLEŞTİ: Dickinsonia costata” VE EDİACARA
___________________
[93] Figür 39: Wikimedia Commons contributors, “File:DickinsoniaCostata.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:DickinsoniaCostata.jpg> Erişim: 15 Ağustos 2017.
[94] Çağrı Mert Bakırcı, “En Eski Hayvan ‘Dickinsonia’: Hayvanların Kambriyen Patlaması’ndan Önce Ediyakaran Dönem’de Evrimleştiği İspatlandı!”, Evrim Ağacı, 22 Eylül 2018, <https://evrimagaci.org/en-eski-hayvan-dickinsonia-hayvanlarin-kambriyen-patlamasindan-once-ediyakaran-donemde-evrimlestigi-ispatlandi-7403> Erişim: 20 Aralık 2018.
[95] Wikipedia Contributes, “Dickinsonia”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Dickinsonia> Erişim: 16 Ağustos 2017. Contributeurs de Wikipédia, “Dickinsonia”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Dickinsonia> Erişim: 13 Şubat 2019.
[96] Wikipedia Contributes, “Ediacara biota”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Ediacara_biota> Erişim: 16 Ağustos 2017.
[97] Figür 40: Attenborough, agb.
[98] Figür 41: Wikimedia Commons contributors, “File:Life in the Ediacaran sea.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Life_in_the_Ediacaran_sea.jpg> Erişim: 17 Ağustos 2017.
[99] Wikipedia Autoren, “Ediacara-Fauna”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Ediacara-Fauna> Erişim: 17 Ağustos 2017. Ayrıca bk. Charnia masoni → Dickinsonia costata → Andiva ivantsovi bağlamında tüm canlıların genel oluşum gidişatı için Frances S. Dunn vd., “Ediacaran developmental biology”, Biological Reviews, Cilt: 93, Sayı: 2, Mayıs 2018, <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/brv.12379> (geç açılıyor), <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/brv.12379> Erişim: 13 şubat 2019, s. 928. (Wiley Online Library). Wikipedia Autoren, “Charnia”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Charnia> Erişim: 13 Şubat 2019.
[100] Figür 42: (yy., ty.), “History of the Ediacara”, Ediacaran, <http://ediacaran.weebly.com/history-of-the-ediacara.html> Erişim: 13 Şubat 2019.
[101] Figür 43: (1, 2, 4, 5) Wikipedia Contributes, “Kimberella”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Kimberella> Erişim: 18 Şubat 2019. (3) Attenborough, agb.
SİTE DİZİNİNDEKİ 69. KONU
~555 MİLYON YIL ÖNCE “YASSI SU SOLUCANI EVRİMLEŞTİ: Spriggina floundersi”
Yassı su solucanlarında “harekette avantaj” gerekçesiyle kafa bölgesi vücudun ucunda oluşmuştur. Ağız ve göz de yine bu sebeple kafada kendine yer bulmuştur. “Işığa duyarlılık” neticesinde ise göz oluşmuştur.[102]
___________________
[102] Wikipedia Contributes, “Spriggina”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Spriggina> Erişim: 1 Eylül 2017 ve bu sayfada bk. konu 96.
[103] Figür 44 vd.: (Üst) Wikimedia Commons contributors, “File:Spriggina Floundensi 4.png”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spriggina_Floundensi_4.png>; (Alt) Wikimedia Commons contributors, “File:Spriggina flounensi C.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spriggina_flounensi_C.jpg >; Ayrıca (ek olarak) bk. Wikimedia Commons contributors, “File:…Ediacaran ‘worm’…”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/…Ediacaran…worm…JPG> Erişimler: 1 Eylül 2017.
[104] Figür 45: (1) Mel. Mus. Author, “Spriggina – an early arthropod?”, Melbourne Museum, (ty.), <https://museumsvictoria.com.au/website/melbournemuseum/discoverycentre/600-million-years/timeline/ediacaran/spriggina/index.html> Erişim: 10 Aralık 2018. (2) Nobu Tamura, “Spriggina floundersi”, Spinops Nobu Tamura’s Paleoart Portfolio, 17 Eylül 2011, <http://spinops.blogspot.com/2012/08/spriggina-floundersi.html> Erişim: 13 Şubat 2019. (3) 100. dipnota bk. (4) Attenborough, agb.
SİTE DİZİNİNDEKİ 70. KONU
~530 MİLYON YIL ÖNCE “BALIK BENZERİ CANLILAR VE/VEYA ÖN-BALIKLAR EVRİMLEŞTİ: Pikaia gracilens ve temsilen Branchiostoma lanceolatum”
___________________
[105] Figür 34 ile 87. dipnota bk.
[106] Figür 46: (Üst) Wikimedia Commons contributors, “File:Pikaia Smithsonian.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pikaia_Smithsonian.JPG> Erişim: 2 Eylül 2017. (Alt) Radio Canada Author (yy.), “L’ancêtre de tous les vertébrés”, Radio-Canada, 25 Nisan 2012, <https://ici.radio-canada.ca/nouvelle/552521/vertebres-ancetre-pikaia-gracilens> Erişim: 19 Şubat 2019.
[107] Википедия contributors, “Ланцетники”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Ланцетники>; Wikipedia Contributes, “Lancelet”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lancelet>; “Branchiostoma lanceolatum”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Branchiostoma_lanceolatum>; “Cephalochordate”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cephalochordate>; Caterina Bentele vd., “A proprotein convertase-inhibiting serpin with an endoplasmic reticulum targeting signal from Branchiostoma lanceolatum, a close relative of vertebrates”, Biochemical Journal, Cilt: 395, Sayı: 3, 1 Mayıs 2006, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1462704/pdf/bj3950449.pdf> s. 449, 450 (© 2006 Biochemical Society); Александр Марков (Alexander Markov), “Геном ланцетника помог раскрыть секрет эволюционного успеха позвоночных”, Элементы (Elementy), 23 Haziran 2008, <https://elementy.ru/novosti_nauki/430759> Erişimler: 19-20 Şubat 2019.
[108] Figür 47: (1) Stephanie Bertrand, Hector Escriva, “Evolutionary crossroads in developmental biology: amphioxus”, Development, Primer Series, Cilt: 138, Sayı: 22, 2011, <http://dev.biologists.org/content/develop/138/22/4819.full.pdf> s. 4821 (© 2011 The Company of Biologists Ltd.); (2) Wikimedia Commons contributors, “File:Amphioxus.png”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amphioxus.png> (Giovanni Maki); (3) “File:Branchiostoma lanceolatum.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Branchiostoma_lanceolatum.jpg> (Hans Hillewaert); (4) Vasco Ferreira, “Branchiostoma lanceolatum (Pallas, 1774)”, OMARE, SGT: 8 Ekim 2018, <http://www.omare.pt/en/especie/branchiostoma-lanceolatum-2/>; (5) Rickisub, “Amphioxus (Branchiostoma lanceolatum)”, Flickr, 26 Ağustos 2013, <https://www.flickr.com/photos/89561776@N07/11605146814> Erişimler: 20-21 Şubat 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 71. KONU
~530-520 MİLYON YIL ÖNCE ARASI “İLK BALIKLAR EVRİMLEŞTİ: Myllokunmingia fengjiaoa ve Haikouichthys ercaicunensis”
___________________
[109] Figür 34 ile 87. dipnota bk. ve Wikipedia Autoren, “Myllokunmingia”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Myllokunmingia>; Colaboradores de Wikipedia, “Haikouichthys”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys>; Wikipedia Contributes, “Haikouichthys”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys> Erişimler: 23 Şubat 2019. (Ayrıca bk. -Haikouella lanceolata için- Fossil Museum Author, (yy., ty.), “Haikouella and Xidazoon, Enigmatic Fossils from Chengjiang”, The Virtual Fossil Museum, <http://www.fossilmuseum.net/Fossil_Sites/Chengjiang/Xidazoon-Haikouella/XidazoonHaikouella.htm> Erişim: 3 Eylül 2017.)
[110] Figür 48 vd.: (1a) Simon Conway Morris, “Walcott, the Burgess Shale and rumours of a post-Darwinian world”, Current Biology, Cilt: 19, Sayı: 20, 3 Kasım 2009, <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982209016224/pdfft?md5=c06997cd6301f5efa4b5149a9b641af8&pid=1-s2.0-S0960982209016224-main.pdf> veya <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982209016224> s. R929 (Cell Press, © 2009 Elsevier Ltd.) (Degan Shu); Wikimedia Commons contributors, “File:Myllokunmingia big.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Myllokunmingia_big.jpg?uselang=de>; (1b, 2c) Vanya Mileva, “Преходът към хорди и гръбнаци”, Бръсначът на Окам (bgchaos), 3 Nisan 2012, <http://bgchaos.com/507/polemics/unintelligent-design/преходът-към-хорди-и-гръбнаци/> (Vertébrés Fossiles, <http://vertebresfossiles.free.fr/actu/poissons_chine.htm>); (1c) Dinosaur Alive Wiki is a FANDOM Lifestyle Community, <https://dinosauralive.fandom.com/wiki/File:Myllokunmingia.png>; (2a-b) D.-G. Shu vd., “Head and backbone of the Early Cambrian vertebrate Haikouichthys”, Nature, Cilt: 421, 30 Şubat 2003, <https://www.researchgate.net/publication/10926399_Head_and_backbone_of_the_Early_Cambrian_vertebrate_Haikouichthys> s. 528 (ResearchGate, © 2003 Nature Publishing Group); (2d) Alexey Malitsky, Natalia Malitskaya, Andrey Atuchin vd., “Paleo illustrations”, Behance (NYC, Adobe Systems Incorporated), 19 Ocak 2017, <https://www.behance.net/gallery/47637739/Paleo-illustrations> (Andrey Atuchin) (Pinterest, <https://tr.pinterest.com/pin/688769336736876366/>) Erişimler: 24 Şubat 2019. [Genel Not: 66-71 arası konular için bk. Wikipedia Contributes, “Bilateria”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Bilateria>; “Vertebrate”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Vertebrate>; “Chordate”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Chordate> Erişimler: 3, 4 Eylül 2017 ve 4, 18 Ocak 2019.]
SİTE DİZİNİNDEKİ 72. KONU
~375 MİLYON YIL ÖNCE “HAYVANLAR ‘DOĞRUDAN’ SUDAN KARAYA GEÇMEYE BAŞLADI”: Tiktaalik roseae
[four-sixths-first]
___________________
[111] Figür 49 ve 50 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Tiktaalik Chicago.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tiktaalik_Chicago.JPG>; Figür 50: “File:Tiktaalik limb2.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tiktaalik_limb2.jpg>; Wikipedia Contributes, “Tiktaalik”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik>; “Amphibian”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Amphibian> Erişimler: 5 Eylül 2017.
[112] Figür 51: (1) News Staff / Source (yy.), “New Fossils of Tiktaalik roseae Amaze Scientists”, Sci-News, 14 Ocak 2014, <http://www.sci-news.com/paleontology/science-new-fossils-tiktaalik-roseae-01686.html> (Tyler Keillor / Beth Rooney); (2) Thomson Reuters (yy.), “Tiktaalik roseae shows signs of rear-leg development”, CBC, 15 Ocak 2014, <https://www.cbc.ca/news/technology/tiktaalik-roseae-shows-signs-of-rear-leg-development-1.2496547> (University of Chicago / Beth Rooney / Associated Press); (3a-c) Tyler Keillor, “Tiktaalik roseae”, Tyler Keillor, 2006, <http://www.tylerkeillor.com/tiktaalik/ua933bt3z8vwy38tc9ubcml8lqrb5r> (Bu siteyi öneriyorum: <http://www.tylerkeillor.com/>); (4) More than a Dodo Author (yy.), “A Model Ancestor”, More than a Dodo: Oxford University Museum of Natural History Blog, 25 Temmuz 2017, <https://morethanadodo.com/2017/07/25/a-model-ancestor/> (Robyn Hill) Erişimler: 25 Şubat 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 73. KONU
~312 MİLYON YIL ÖNCE “SÜRÜNGENLER EVRİMLEŞTİ: Hylonomus lyelli” ve ~233 MYÖ “DİNOZORLAR EVRİMLEŞTİ: Staurikosaurus pricei ve Eoraptor lunensis”
___________________
[113] Wikipedia Contributes, “Reptile”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Reptile> Erişim: 26 Şubat 2019 ve Figür 35 ile 88. dipnota bk.
[114] Figür 52 vd.: (1) Peer Ziegler, Renderosity, 2012, <https://www.renderosity.com/mod/gallery/hylonomus/2302796/?p>; (2) Bob Nicholls, Paleocreations, 2013, <http://paleocreations.tumblr.com/post/50896510918/hylonomus-lyelli-model> (Kuyruk ve üstten görünüşü için ayrıca bk. <http://paleocreations.tumblr.com/image/120514940757>); (3) Bob Nicholls, Twitter, Paleocreations, 2015, <https://twitter.com/Paleocreations/status/607847118682898432> (Nicholls’un sitesine de bakabilirsiniz <http://paleocreations.com/>) Erişimler: 26 Şubat 2019.
[115] Wikipedia Contributes, “Dinosaur”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Dinosaur>; “Staurikosaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Staurikosaurus>; “Eoraptor”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Eoraptor>; Edytorzy Wikipedii, “Staurikozaur”, Wikipedia, wolna encyklopedia, <https://pl.wikipedia.org/wiki/Staurikozaur>; Contributeurs de Wikipédia, “Eoraptor”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Eoraptor> Erişimler: 26 Şubat 2019.
[116] Figür 53: (1a) Wikimedia Commons contributors, “File:Staurikosaurus pricei.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Staurikosaurus_pricei.jpg>; (1b) “File:Staurikosaurus new NT.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Staurikosaurus_new_NT.jpg>; (2a) “File:Royal Ontario Museum Eoraptor.JPG”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Royal_Ontario_Museum_Eoraptor.JPG>; (2b) “File:Eoraptor NT small.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eoraptor_NT_small.jpg> Erişimler: 26 Şubat 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 74. KONU
~275 MİLYON YIL ÖNCE VE DEVAMINDA “MEMELİLERİN ATALARI EVRİMLEŞTİ: Therapsida” VE MEMELİLER HAKKINDA
Sürüngenler memelilerden daha önce oluşmuşlardır. Sürüngenlerin alt çenesi birkaç eklemlidir/kemiklidir, memelilerin 1 kemiklidir. Sürüngenler, memelilerin atasıdır. 2 çene eklemine sahip olan memeli benzeri sürüngenlerdeki (veya Therapsida/Terapsitlerdeki) eklemlerden biri memelilerin çenesi olarak devam etmiş, diğeri ise memeli kulağındaki örs ve çekiç kemiklerine dönüşmüştür. Hatırlatmak gerekir ki tüm fosiller (yani tüm canlı türleri) birer ara formdur çünkü her bir canlı (zincirleme olarak evrilegelindiğinden) kendinden önceki ile sonraki “ara”sındadır. Evrimde amfibiler balıklardan önce, memeliler de sürüngenlerden önce ortaya çıkmamışlardır ve ilk prokaryotik hücrelerden önce kompleks yaşam kayıtlarda görülmemiştir, görül(e)meyecektir.[119]
Memelilere giden evrimsel süreç (genel anlamda, basitçe, kısaca) şu şekilde özetlenebilir. Neslin tükenmemesi için sudan karaya çıkıldığında (365 myö) güneş deriyi kurutuyor, sert toprak ise yumuşak ayaklara zarar veriyordu. Doğal seleksiyon ile ortama ayak uydurma neticesinde (365-340 myöa.nda yani 25 milyon yılda) deri kalınlaştı ve güneşten korunuldu ve de -daha sonra tırnaklara dönüşecek olan- kuvvetli pençelerle de sert toprakta/zeminde yürünüldü (340 myö). Artık karada yaşamaya alışıldı fakat yumurtalar daha alışamamıştı, güneşten korunmak için sert bir kabuğa ihtiyaç vardı, erkekler bir yumurtayı sert bir kabuğu varken dölleyemezler, bu bağlamda dişinin vücudunda kabuk oluşmadan yumurta döllenmeye başlandı, bu sayede de “çiftleşme” başlamış oldu. Çiftleşme (sayesinde sert kabuklu ve içinde embriyonun tüm ihtiyaçlarını barındıran bir yumurta ile) genetik çeşitliliği arttırmanın ve türün devamını kolayca sağlamanın en iyi yoludur. Ve artık tamamen karada yaşanmaya başlandı (340 myö). Karada her yerden gelen “bilgi bombardımanı” ile beyin gelişmeye başladı. Karada evrilegelen türler yemek konusunda rakipti: Mutasyon sonucu (340-279 myöa.nda) daha büyük ve daha güçlü çene kaslarının oluşmasıyla yemekler daha hızlı yenmeye başlandı, bu diğer rakiplere göre bir avantajdı (279 myö): Hızlı yeme vücudu da büyüttü (irileşildi), et yiyen güçlü bir canlıya evrinildi ve eskiden av olunan kimi rakiplere karşı artık onlar av oluyordu (yani kimi rakiplere göre avken avcı olundu). 250 myö yerin altından magma çıkması ve gaz ile atmosferin kapanması ile güneş girmez oldu, 0,5 milyon yıl süren bu yok oluşla türlerin %95’i yok oldu. Kurtulanlar arasındaki ufak sürüngenlerden dinozorlar evrildi (233 myö) ve yine kurtulanlar arasındaki sürüngenlerden -memelilere gidecek olan- kedi benzeri kürklü bir canlı evrildi (220 myö). Güçlü, çevik ve aç dinozorlar çevreye daha iyi uyum sağladığından (dinozorlardan çok daha küçük olup) memelilere gidecek olan o canlı onlardan kaçıyordu. Milyonlarca yıl boyunca yem olmamak için kaçtı ve giderek boyutunun küçülmesi -saklanma, kaçma vs. olarak- ona avantaj sağladı; ve artık en sonunda bir sincap/fare boyutuna dönüşüldü; bu milyonlarca yıllık süreç içerisinde (220-66 myöa.nda) (doğal seleksiyonla) -sırasız olarak- (avcılardan kaçıp yem olmama adına) -memelilere giden yolda ve memelilerde- kabaca şunlar oldu: “Korku” ön plandaydı; gececil olundu, üşündüğü ve korkulduğu için kılların köklerindeki ufak kaslar (ısı yalıtımı için) yalıtımla havanın muhafaza edilmesi için kasılıp kılların dikleşmesini sağlıyordu, bugün üşüdüğümüzde veya irkildiğimizde ‘tüylerimizin diken diken’ olması bu yüzdendir; duyular keskinleşti, bazı çene kemikleri -avcılardan korunmak için- kulak kemiklerine evrildi, bu sayede yaklaşan tehlike erken duyuldu; koku molekülleri her kokunun bilgisini beyne ilettiğinden avcıların kokularının ayırt edilebilmesi gibi kavramlarla beyinde (karmaşık yapılı düşüncelerin evi olup durum analizi ve tepkinin verildiği bölge olan; ve ileride hayal etme, yaratma ve iletişim kurmaya evrilecek olan) neo-korteks gelişmeye başladı; zeka gelişti; yumurtaların yem olmaması uğruna, yumurtlamadan vazgeçilip (embriyonun dişi içinde büyümesiyle) “canlı doğuma” geçildi; yeni doğan yavrunun kendi başının çaresine bakmaması için yani avcılara yem olmaması için, ter bezleri meme bezlerine evrilerek onlar sütle beslendi; neticede dinozorlar sayesinde -memelilere giden yolda ve memelilerde- güçlü duyular ve güçlü bir zeka gelişmiş oldu. Dinozorların 165 milyon yıldan fazla olan hakimiyetine bir asteroidin (65 myö) düşmesi son verdi. Atmosferin kapanıp güneşin girememesi, soğuma ve afetler sonucu çoğu bitkinin yok olması, onları yiyen hayvanların ve hayvan yiyen hayvanların da (zincirleme olarak) yok olmasını beraberinde getirdi. Büyük boyutlu dinozorlar açlıktan bir bir öldü. Artık küçük canlıların dünyadaki hakimiyeti başlıyordu. Bu ortamda böcekler ölenlerle beslenme imkanı buldu ve sayıları arttı: Bizim fare benzeri küçük memelimiz ve diğer küçük canlılar da bu böcekleri yiyerek besleniyordu (64 myö). Memeliler artık dinozorların tahtının varisleriydi ve kıtalara yayıldılar: Ağaçlarda olgunlaşan besleyici maddelerle dolu olan meyveleri yiyebilmek adına topraktan ayrılıp ağaçlarda yaşamaya başladılar (60-56 myöa): Bu süre içinde sincap boyutu bir kedi boyutuna dönüştüğünde -ileride insansılara dönüşecek olan- memeliler içinde bir grup olan primatlar da oluşmuş oldu.[122]
Bu söyleyeceğim 5 cins birer Terapsit olup Terapsitlere biraz daha uzak ve memelilere biraz daha yakın olup ön-memeli (memeli benzeri veya Mammaliaformes)’tir: Adelobasileus (225 myö, çoğu araştırmacıya göre ilk ön-memelidir), Morganucodon (205 myö), Megazostrodon (200 myö), Hadrocodium (195 myö), Sinoconodon (193 myö). Bu ön-memeliler memelilere ve nihayetinde (insan gibi bildiğimiz) plasentalı memelilere (160 myö) evrildi:[123] Jurumaia sinensis plasentalı olup bilinen en eski “gerçek” memelidir.[124]
___________________
[117] Wikipedia-projektin osanottajat, “Terapsidit”, Wikipedia, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Terapsidit>; “Tetraceratops”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Tetraceratops>; “Raranimus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Raranimus>; “Lystrosaurus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Lystrosaurus>; “Progalesaurus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Progalesaurus>; Wikipedia Contributes, “Therapsid”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Therapsid>; “Tetraceratops”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetraceratops>; “Raranimus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Raranimus>; “Biarmosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Biarmosuchus>; “Moschops”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Moschops>; “Titanophoneus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; “Lystrosaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lystrosaurus>; “Theriodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Theriodont>; “Arctognathus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Arctognathus>; “Lycosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lycosuchus>; “Progalesaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Progalesaurus>; “Cynodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cynodont>; “Chiniquodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Chiniquodon>; “Procynosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Procynosuchus>; “Exaeretodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; “Diademodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Diademodon>; “Oligokyphus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Oligokyphus>; Википедия contributors, “Титанофонеус”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Титанофонеус>; “Листрозавры”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Листрозавры>; Colaboradores de Wikipedia, “Titanophoneus”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; “Arctognathus”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Arctognathus>; “Exaeretodon”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; “Tritylodon”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Tritylodon>; Contributeurs de Wikipédia, “Titanophoneus”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; “Exaeretodon”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; Contributori di Wikipedia, “Archaeosyodon praeventor”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Archaeosyodon_praeventor>; “Chiniquodon”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Chiniquodon>; Edytorzy Wikipedii, “Lystrozaur”, Wikipedia, wolna encyklopedia, <https://pl.wikipedia.org/wiki/Lystrozaur>; Дописувачі Вікіпедії, “Арктогнат”, Вікіпедія, <https://uk.wikipedia.org/wiki/Арктогнат>; Wikipedia-bijdragers, “Diademodon”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Diademodon>; Wikipedia contributors, “三瘤齒獸屬”, 维基百科, 自由的百科全书, <https://zh.wikipedia.org/wiki/三瘤齒獸屬>; Wikipedia Katılımcıları, “Therapsida”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Therapsida> Erişimler: 01-04 Mart 2019.
[118] Figür 54: (1a) Wikimedia Commons contributors, “File:Tetraceratops insignis holotype.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tetraceratops_insignis_holotype.jpg>; (1b) “File:Tetraceratops BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tetraceratops_BW.jpg>; (2a) “File:Raranimus dashankouensis.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Raranimus_dashankouensis.jpg>; (2b) FinwalSMD, DeviantArt, <https://www.deviantart.com/finwalsmd/art/Raranimus-dashankouensis-747185273>; (3a) “File:Dinosaurium, Biarmosuchus tener 1.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dinosaurium,_Biarmosuchus_tener_1.jpg>; (3b) “File:Biarmosuchus tener.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Biarmosuchus_tener.jpg>; (3c) “File:Biarmosuchus BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Biarmosuchus_BW.jpg>; (4a) “File:Moschops.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Moschops.jpg> veya bk. Flicksmores, Flickr, <https://www.flickr.com/photos/stewartmorris/5015329405>; (4b) “File:Moschops capensis life restoration.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Moschops_capensis_life_restoration.jpg>; (5a) “File:Titanophoneus potens (fossil).jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Titanophoneus_potens_(fossil).jpg>; (5b) “File:Titanophoneus Moscow.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Titanophoneus_Moscow.jpg?uselang=ru>; (5c) “File:Titanophoneus BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Titanophoneus_BW.jpg>; (5d) “File:Titanophoneus chart2 DB15.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Titanophoneus_chart2_DB15.jpg>; (6a) Reptile Evolution, <http://www.reptileevolution.com/biarmosuchus.htm> veya <http://www.reptileevolution.com/basal-therapsids.htm>; (6b) Jurassic-Gothic, DeviantArt, <https://www.deviantart.com/jurassic-gothic/art/Dinocephalia-Brithopodidae-107454671>; (6c) “File:Archaeosyodon praeventor.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Archaeosyodon_praeventor.jpg>; (7a) “File:Lystrosaurus hedini.JPG”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lystrosaurus_hedini.JPG> veya “File:Lystrosaurus murrayi 7.JPG”<https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lystrosaurus_murrayi_7.JPG>; (7b) “File:Lystrosaurus murrayi scale.svg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lystrosaurus_murrayi_scale.svg>; (7c) “File:Lystr murr1DB.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lystr_murr1DB.jpg>; (7d) “File:Lystr georg1DB.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lystr_georg1DB.jpg>; (8a) “File:Arctognathus curvimola old.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Arctognathus_curvimola_old.jpg>; (8b) “File:Lycosuchus.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lycosuchus.jpg>; (8c) Rhabwar-Troll-stock, DeviantArt, <https://www.deviantart.com/rhabwar-troll-stock/art/Progalesaurus-stock-437936844> veya Iziko, <http://dev.iziko.org.za.dedi6.cpt3.host-h.net/collections/karoo-palaeontology>; (8d) “File:Theriodontia old.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Theriodontia_old.jpg>; (9a) “File:Chiniquodon theotonicus.JPG”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chiniquodon_theotonicus.JPG>; (9b) “File:Chiniquodon NT small.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chiniquodon_NT_small.jpg>; (10a) “File:Skelton of Procynosuchus delaharpeae.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Skelton_of_Procynosuchus_delaharpeae.jpg>; (10b) “File:Procynosuchus BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Procynosuchus_BW.jpg>; (11a) “File:Cynodont.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cynodont.jpg>; (11b) “File:Exaeretodon BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Exaeretodon_BW.jpg>; (12a) “File:Diademodon mastacus.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diademodon_mastacus.jpg>; (12b) “File:Diademodon.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Diademodon.jpg>; (13a) Bath Royal Literary and Scientific Institution, <http://www.brlsi.org/museum-collections/online-museum/fossils/18755> veya Elsa Panciroli, <https://twitter.com/gsciencelady/status/822356204143935488> ; (13b) “File:Tritylodon BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tritylodon_BW.jpg>; (14a) (Museum?) MorgansLists, <http://morgana249.blogspot.com/2014/08/5-ancient-mammal-like-reptiles.html>; (14b) “File:Oligokyphus BW.jpg”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Oligokyphus_BW.jpg> Erişimler: 01-04 Mart 2019.
[119] Bruce Alberts, Francisco J. Ayala vd., “Bilim ve Yaratılışçılık: Amerikan Ulusal Bilimler Akademisinin Görüşü”, Çevirenler: Şevket Ruacan, Ümit Sayın, Aykut Kence vd., A.B.D. Ulusal Bilimler Akademisi, Bilim ve Yaratılışçılık Yürütme Komitesi, TÜBA: Türkiye Bilimler Akademisi Yayıncılık, 1999, s. 14, 15. (PDF için bk. Doczz, <http://doczz.biz.tr/doc/168559/bilim-ve-yaratılışçılık-–-amerikan-ulusal-bilimler-akadem…> Erişim: 5 Mart 2019.)
[120] Figür 55: B. Alberts, age., s. 14.
[121] Figür 56: Reptile Evolution, ags. (bk. 118. dipnot 6a).
[122] “Mankind Rising”, agb.
[123] Col·laboradors de Viquipèdia, “Evolució dels mamífers”, Viquipèdia, l’Enciclopèdia Lliure, <https://ca.wikipedia.org/wiki/Evolució_dels_mamífers>; Wikipedia Contributes, “Evolution_of_mammals”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Evolution_of_mammals>; “Mammal”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Mammal>; “Adelobasileus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Adelobasileus>; “Sinoconodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Sinoconodon>; “Morganucodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Morganucodon>; “Megazostrodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Megazostrodon>; “Hadrocodium”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadrocodium> Erişimler 6 Mart 2019. (Şu memelilere örnekler eklersin, “Bu ön-memeliler (…-buraya– gibi) memelilere…”, wikide var bunlarda ilk üçte).
[124] Jennifer Welsh, “Skinny ‘Shrew’ Is Oldest True Mammal”, LiveScience, 24 Ağustos 2011, <https://www.livescience.com/15734-oldest-placental-mammal.html> 6 Mart 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 75. KONU
~160 MİLYON YIL ÖNCE “GERÇEK MEMELİLERİN İLK ORTAK ATASI EVRİMLEŞTİ: Juramaia sinensis”
[one-half-first]
___________________
[125] Wikipedia Contributes, “Juramaia”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Juramaia> Erişim: 3 Ekim 2017.
[126] Figür 57: Science 2.0 News Staff (yy.), “Juramaia Sinensis – 160-Million-Year-Old Fossil Pushes Back Mammal Evolution”, Science 2.0, 24 Ağustos 2011, <https://www.science20.com/news_articles/juramaia_sinensis_160millionyearold_fossil_pushes_back_mammal_evolution-81971> Erişim: 3 Ekim 2017.
[127] Jonathan Amos, “Fossil redefines mammal history”, BBC News, 25 Ağustos 2011, <https://www.bbc.com/news/science-environment-14651218> Erişim: 6 Mart 2019.
[128] Figür 58: Pinimg, <https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/31/04/d4/3104d40bbab65d7d805d03b888ecc18d.jpg> Erişim: 3 Ekim 2017.
[129] Wikipedia Contributes, “Eomaia”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <http://en.wikipedia.org/wiki/Eomaia> Erişim: 4 Ekim 2017; Colaboradores de Wikipedia, “Eomaia”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Eomaia> Erişim: 6 Mart 2019.
[130] Figür 59: Wikimedia Commons contributors, “File:Eomaia scansoria.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eomaia_scansoria.JPG> Erişim: 4 Ekim 2017.
[131] Figür 60: Wikimedia Commons contributors, “File:Live reconstruction of Cretophasmomima melanogramma – journal.pone.0091290.g007.png”, Wikimedia Commons, the free media repository, <http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Live_reconstruction_of_Cretophasmomima_melanogramma_-_journal.pone.0091290.g007.png> Erişim: 4 Ekim 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 76. KONU
~65 MİLYON YIL ÖNCE “DÜNYA’YA GÖKTAŞI ÇARPTI VE ÇOĞU TÜR YOK OLDU”
~65 myö göktaşı/asteroid çarpana kadar, dünyaya “dev/büyük” canlılar hakimdi ve bunların sayısı çoktu: Ancak göktaşı çarpıp atmosfer karanlık dumanla kaplanınca dünya güneş alamadı, bitkiler yetişemedi ve canlılar bir bir yok oldu. Başta fazla yemesi gereken büyük canlılar öldü, sonra orta büyüklüktekiler… Canlı türlerinin büyük çoğunluğu yok oldu. Fakat az sayıda -el kadar ve- daha küçük canlılar bir şekilde yaşamayı başardı ve bunlar günümüzde yaşayan bir çok türe dönüştü/evrildi/evrimleşti. Günümüzde canlıların ortalama ebadı bu yüzden eskiye oranla düşüktür. Eskiden 5-10+ metre boyunda uçan kuşlar, 60-70+ metre boyunda dinozorlar mevcuttu.[132]
Günümüzde Dünya’daki belirlenmiş (bilinen) tür sayısı yaklaşık 1,5 milyondur. Hayvan türlerinin ~%85’ini böcekler oluşturmaktadır. Günümüzde yaklaşık 350 bin tane bitki türü tanımlanmıştır. Bunların yaklaşık %85’ini çiçekli bitkiler oluşturmaktadır. Ayrıca soyu tükenmiş olan hayvan ve bitki türlerinin fazlaca (çok) olduğu unutulmamalıdır. Gelmiş geçmiş 100 milyondan fazla canlı türü dünyada yaşamıştır: Bunların %99’u çeşitli sebeplerden yok olmuştur. İnsan türü ise günümüzde yaşayan yaklaşık 1,5 milyon canlı türünden sadece birisidir. (Her yıl binlerce yeni canlı türü bulunmaktadır.)[133] (Sinan Canan’ın bir TV programında söylediğine göre: Dünyadaki canlı türü sayısının 10 milyon olduğu tahmin edilmektedir.)
• Dünyadaki bilimsel sınıflandırmaya göre canlılar alemi: Bitkiler, Hayvanlar, Bakteriler, Mantarlar ve Protistler’dir.
• Hayvanlar; Omurgalı ve Omurgasız olarak ayrılırlar.
• Omurgalılar; Kuşlar, Sürüngenler, Balıklar, Amfibiler ve Memeliler olarak ayrılırlar.
• Memeliler; Etçiller, Deniz Memelileri, Kemirgenler, Yarasalar, Böcekçiller ve Primatlar olarak ayrılırlar.
• Primatlar; Önmaymunlar, Maymunlar ve İnsansılar olarak ayrılırlar.
• Nihayet İnsansılar/İnsangiller familyasında da; Gibonlar, Şempanzeler, Goriller, Orangutanlar ve İnsanlar olmak üzere 5 cins bulunur.[134]
Primattan İnsana: ~55 milyon yıl önce önmaymunların, maymunların ve insansıların ortak atası “primatlar” oluştu. Memeliler sınıfının ~30 takımından biri olan primatlar, tarihteki yerlerini almaya başlıyorlardı. Bunlar tarla faresi büyüklüğünde, uzun bir yüze ve küçük beyine sahiptiler: Ufaklardı ve genelleşmiş anotomik yapılarıyla her türlü ortama uyum sağlayabiliyorlardı. Orman tabanındaki yumuşakçalarla besleniyorlardı yanı sıra ağaçlara da sıçrıyorlardı. Bunlar korunma amaçlı ve yiyecek açısından zengin olan ağaçlarda yaşamaya başladılar. Maymunları ve İnsansıları oluşturacak olan bu primat canlı türüne “Ağaç Sivrifaresi” de denmektedir. Afrika-Asya kökenli olduğu bilinmektedir.[135]
SİTE DİZİNİNDEKİ 77. KONU
~57/55 MİLYON YIL ÖNCE “İNSANLARA EVRİLECEK OLAN PRİMATLAR EVRİMLEŞTİ: Plesiadapis cooki/tricuspidens ve Archicebus achilles”
[one-half-first]
[one-half-first]
___________________
[132] Wikipedia Katılımcıları, “Dinozor”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Dinozor> Erişimler: 2 Ağustos 2011 ve 5 Ekim 2017.
[133] Wikipedia Katılımcıları, “Bitki”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Bitki>; “Hayvanlar”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Hayvanlar>; “Böcek”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Böcek> Erişimler: 2 Ağustos 2011 ve 5 Ekim 2017. (ve bk. dipnot 50).
[134] Wikipedia Contributes, “Human”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human>; Wikipedia Autoren, “Mensch”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch>; Wikipedia Katılımcıları, “İnsan”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsan> Erişimler: 3 Ağustos 2011 ve 6 Ekim 2017.
[135] Wikipedia Contributes, “Human evolution”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human_evolution>; “Primate”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Primate>; “Plesiadapis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Plesiadapis>; “Plesiadapiformes”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Plesiadapiformes>; “Shrew”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Shrew>; Wikipedia Autoren, “Stammesgeschichte des Menschen”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Stammesgeschichte_des_Menschen>; “Primaten”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Primaten>; Wikipedia Katılımcıları, “İnsanın evrimi”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsanın_evrimi>; “Primat”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Primat> Erişimler: 4 Ağustos 2011 ve 7 Ekim 2017. (ve bk. dipnot 50).
[136] Wikipedia Contributes, “Plesiadapis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Plesiadapis> Erişimler: 8 Ekim 2017.
[137] Figür 61: Wikimedia Commons contributors, “File:Plesiadapis cooki (2).jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plesiadapis_cooki_(2).jpg> Erişim: 8 Ekim 2017.
[138] Figür 62: Odec, <http://www.odec.ca/projects/2011/yuyuya/page5.html> veya <http://www.odec.ca/projects/2011/yuyuya/page5.html#jquerytabs1-page-2> Erişim: 8 Ekim 2017.
[139] Figür 63: Lemur and Bushbaby Wiki is a Fandom Lifestyle Community, <https://lemurandbushbaby.fandom.com/wiki/Plesiadapis> Erişim: 8 Ekim 2017.
[140] Figür 64: NIU Today Staff (yy.), “Out of Asia: NIU anthropologist Gebo among scientists announcing oldest primate skeleton”, NIU Today, 5 Haziran 2013, <http://www.niutoday.info/2013/06/05/out-of-asia-niu-anthropologist-gebo-among-scientists-announcing-oldest-primate-skeleton/> Erişim: 9 Ekim 2017.
[141] Figür 65: Sid Perkins, “Oldest primate skeleton unveiled”, Nature, 5 Haziran 2013, <https://www.nature.com/news/oldest-primate-skeleton-unveiled-1.13142>; Science 2.0 News Staff (yy.), “Archicebus Achilles: Oldest Known Primate Discovered”, Science 2.0, 5 Haziran 2013, <https://www.science20.com/news_articles/archicebus_achilles_oldest_known_primate_discovered-113751> Erişimler: 9 Ekim 2017.
[142] Figür 66: Mark A. K. (Bağlantı bulunamadı, bulunacak).
SİTE DİZİNİNDEKİ 78. KONU
~47 MİLYON YIL ÖNCE “İNSAN CİNSİNE GİDECEK OLAN PRİMAT TÜRÜ: Darwinius masillae”
[two-sixths-first]
Memeliler, hayvanlar alemine aittir. Primatlar ise ~6000 tür barındıran memeli sınıfının ~30 takımından biridir. Şu anda yaşayan primatlar; ~15 aile, ~70 cins ve 400’e yakın türden oluşmaktadır. Soyu tükenmiş primat türleri ise daha fazladır. İnsan bu türlerden sadece birisidir. Toplamda yaşayan -bilinen- 1 milyon civarı hayvan türü vardır. Bunların ~80’ini böcekler oluşturur.[146]
70-40 milyon yıl öncesi aralığında, primatlar; vücut esneklikleri bakımından, ağaçlarda yaşamaya elverişli olmaları ve yiyecek zenginliğinden de yararlanarak dünyanın çoğu bölgesine yayıldılar. Bu süreç içerisinde primatların beyin korteksindeki koku alma özelliği azalmış, bununla beraber görme duyusu gelişmiştir, bedeni irileşmiş, iskeleti “dikilme” yönünde gelişmiş, ağaç dallarına tutunma ile parmaklarının kavrama özelliği gelişmiş, korunma açısından gözleri 3 boyutlu görecek şekilde yanlardan öne doğru kaymıştır. (Canlı türünün gözleri ne kadar yakınsa beyni de o kadar gelişmiştir görüşü mevcuttur ve bu yakınlaşma beyin gelişiminin bir göstergesi olarak kabul edilebilir.) İlksel Maymunsular ~40 milyon yıl önce Afrika’da oluştu. Ağaçlardan inip kara yaşamına uyum sağlamaya başladılar. Sonrasında kuyruklu ve kuyruksuz maymunlar olarak yolları ikiye ayrıldı. 10-5 milyon yıl öncesi aralığında kuyruksuz maymunlardan iki ayak üzerinde durabilmeye meğilli insansılar / hominidler oluşmaya başlıyordu.[147]
___________________
[143] Figür 67 vd.: UiO NHM Staff (yy.), “Ida – The Oldest Complete Primate Skeleton In The World”, University of Oslo: Natural History Museum, 23 Haziran 2010, <https://www.nhm.uio.no/english/visiting/geological-museum/ida/> Erişim: 10 Ekim 2017, (<https://www.nhm.uio.no/english/visiting/exhibitions/geological%20exhibitions/ida/age/>, <https://www.nhm.uio.no/english/visiting/exhibitions/geological%20exhibitions/ida/where/> Erişimler: 18 Nisan 2019,) <http://www.nhm.uio.no/english/visiting/geological-museum/ida/press/ida.jpg?vrtx=view-as-webpage>; Jens L. Franzen vd., “Complete Primate Skeleton from the Middle Eocene of Messel in Germany: Morphology and Paleobiology”, PLoS ONE, Cilt: 4, Sayı: 5, Mayıs 2009, <https://journals.plos.org/plosone/article/file?id=10.1371/journal.pone.0005723&type=printable>, <https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0005723> Erişimler: 10 Ekim 2017, s. 2. (Open Access); -başlıkta yazan ileriki konularda işleneceği için- bk. dipnot 154.
[144] Figür 68: Jens L. Franzen vd., agm., s. 3.
[145] Figür 69: Rebecca Walton, “Introducing Darwinius masillae”, PLoS Blogs: Every One (PLoS ONE: Community Blog), 19 Mayıs 2009, <https://blogs.plos.org/everyone/2009/05/19/plos-one-introduces-darwinius-masillae/> Erişim: 11 Ekim 2017.
[146] Wikipedia Contributes, “Mammal classification”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Mammal_classification>; “List of mammal genera”, <https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mammal_genera>; Wikipedia Autoren, “Systematik der Säugetiere”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Systematik_der_Säugetiere>; Wikipedia Katılımcıları, “Memelilerin sınıflandırılması”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Memelilerin_sınıflandırılması>; dipnot 135’teki Wikipedia, “Primate”, “Primaten”, “Primat” ags.ler, Erişimler: 5 Ağustos 2011 ve 12 Ekim 2017.
[147] Dipnot 135’teki Wikipedia, “Human evolution”, “Stammesgeschichte des Menschen”, “İnsanın evrimi”, “Primate”, “Primaten”, “Primat” ags.ler; Wikipedia Contributes, “Prosimian”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Prosimian>; “Monkey”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Monkey>; “Simian”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Simian>; “Ape”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ape>; Wikipedia Autoren, “Halbaffen”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Halbaffen>; “Affen”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Affen>; “Menschenartige”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Menschenartige>; Wikipedia Katılımcıları, “Önmaymunlar”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Önmaymunlar>; “İnsansılar”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsansılar> Erişimler: 6 Ağustos 2011 ve 13 Ekim 2017. (ve bk. dipnot 50).
SİTE DİZİNİNDEKİ 79. KONU
~40 MİLYON YIL ÖNCE “İLKSEL MAYMUNSULAR EVRİMLEŞTİ”
SİTE DİZİNİNDEKİ 80. KONU
~10 MİLYON YIL ÖNCE “İKİ AYAK ÜSTÜNDE DURMAYA MEĞİLLİ HOMİNİDLER EVRİMLEŞTİ”
[one-half-first]
İnsansılar olarak tanımlanan bu ortak atalardan, yavaş yavaş Orangutan türüne gidecek cinsler ayrılıyordu. Sonrasında Goril türüne gidecek cinsler ayrıldı. Devamında Şempanze ve İnsan türüne giden cinsler de ~5 milyon yıl önce ayrılmaya başladı. Tıpkı bir hayat ağacı kolları gibi… Bu süreç günümüz maymunlarının neden insana dönüşmediğini açıklıyor: Çünkü farklı kollardan gelişerek günümüz hallerini aldılar. Yanı sıra kimileri büyük ormanlarda yaşayarak hareket kabiliyetlerini arttırıp günümüz maymunlarına kadar gelişti, kimileri de ormansız düzlüklerde yaşayarak “dik yürümeye” yönelip günümüz insanlarını oluşturdu.[152]
(İnsan türünün en yakın akrabaları şempanzelerdir. Şempanze ve insanın evrimsel geçmişlerinin yaklaşık yüzde 99,5’i ortaktır. Nitekim İnsan türü ile Şempanze türü arasındaki gen haritasının / DNA’sının “%98,4’ü tamamen aynıdır”: Yanı sıra bu benzerlik fare ile sıçan arasındaki benzerlikten 10 kat daha fazladır!..)[153]
___________________
[148] Figür 70 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Primate exhibit museum of osteology.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Primate_exhibit_museum_of_osteology.jpg>; dipnot 135’teki Wikipedia, “Primate” ags. Erişimler: 14 Ekim 2017.
[149] Figür 71 vd.: Jennifer D., <http://www.wired.com/wp-content/uploads/blogs/geekmom/wp-content/uploads/2011/09/IMG_0791.jpg>, <https://www.wired.com/2011/09/no-bones-about-it-this-museum-is-hip/>; dipnot 135’teki Wikipedia, “Primate” ags. Erişimler: 14 Ekim 2017.
[150] Figür 72: The Rockefeller University, <https://nutcrakerman.files.wordpress.com/2015/10/ape-evolutionary-tree.jpg>, <https://nutcrackerman.com/tag/mioceno/> Erişim: 7 Mart 2019.
[151] Figür 73: Mr. Waterhouse Hawkins, <http://boscoh.com/longform/humanevolution/#figure1> 14 Ekim 2017.
[152] Dipnot 135’teki Wikipedia, “Human evolution”, “Stammesgeschichte des Menschen”, “İnsanın evrimi”, “Primate”, “Primaten”, “Primat” ags.ler; dipnot 147’deki Wikipedia, “Prosimian”, “Halbaffen”, “Önmaymunlar”, “Monkey”, “Simian”, “Affen”, “Ape”, “Menschenartige”, “İnsansılar” ags.ler, Erişimler: 7 Ağustos 2011 ve 15 Ekim 2017 (bu gibi tekrar erişimler olmuştur). (ve bk. dipnot 50).
[153] Richard Dawkins, “Gen Bencildir”, Çevirmen: Asuman Ü. Müftüoğlu, TÜBİTAK Yayıncılık, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 19, 1. Baskı, Ankara, Mayıs 1995, <http://web.itu.edu.tr/kcankocak/docs/ek_okumalar/Dawkins_Gen_Bencildir-1-81.pdf> Erişim: 16 Ekim 2017, s. 2 (tüm kitabın 16 sayfalık özeti için bk. Özet Kitap, <http://www.ozetkitap.com/kitaplar/gen_bencildir.pdf>); dipnot 134’teki Wikipedia, “Human”, “Mensch”, “İnsan” ags.ler, Erişimler: 8 Ağustos 2011 ve 16 Ekim 2017.
SIRASIYLA İNSANIN EVRİMİNE GİDEN TÜRLER
SİTE DİZİNİNDEKİ 81. KONU
~47 MİLYON YIL ÖNCE: Darwinius masillae
[one-half-first]
[one-half-first]
___________________
[154*] “Sırasıyla İnsanın Evrimine Giden Fosiller” kısmı için çıkış/başlangıç kaynağım: Colaboradores de Wikipedia, “Anexo:Fósiles de la evolución humana”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Fósiles_de_la_evolución_humana> Erişim(ler): Ekim-Kasım-Aralık 2017. (Bu kaliteli içeriği öneriyor ve hazırlayanlara teşekkür ediyorum: Özellikle fosil sıralamasında buradan çok yararlandım).
[155] Dipnot 143’teki Figür 67 ile aynı. Dipnot 143, 144, 145’teki UiO NHM Staff, Jens L. Franzen vd., Rebecca Walton ags.ler.
[156] Figür 74: Nobu Tamura, <http://spinops.blogspot.com/2012/02/darwinius-masillae.html> Erişim: 17 Ekim 2017.
[157] Figür 75: Julius. T. Csotonyi, <http://csotonyi.com/Darwinius_masillae_Csotonyi.html> Erişim: 17 Ekim 2017.
[158] Figür 76: UiO NHM Staff (yy.), “How does Ida compare with primates living today?”, University of Oslo: Natural History Museum, 23 Haziran 2010, <http://www.nhm.uio.no/english/visiting/geological-museum/ida/primates/> Erişim: 17 Ekim 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 82. KONU
~33/30 MİLYON YIL ÖNCE: Aegyptopithecus zeuxis
___________________
[159] Elwyn L. Simons vd., “A remarkable female cranium of the early Oligocene anthropoid Aegyptopithecus zeuxis (Catarrhini, Propliopithecidae)”, PNAS, Cilt: 104, Sayı: 21, 22 Mayıs 2007, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1885571/> (NCBI, PMC); Matthew Murdock, “Aegyptopithecus the ‘Egyptian ape’”, TJ, Cilt: 18, Sayı: 1, 2004, <http://www.angelfire.com/mi/dinosaurs/aegyptopithecus.pdf> s. 105-109 (Papers); Wikipedia Contributes, “Aegyptopithecus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Aegyptopithecus> Erişimler: 18 Ekim 2017; Duke Today Staff (yy.), “Brain, Size And Gender Surprises In Latest Fossil Tying Humans, Apes And Monkeys”, Duke Today, 14 Mayıs 2007, <https://today.duke.edu/2007/05/aegypto.html> Erişim: 19 Ekim 2017.
[160] Figür 77 vd.: (Sol) Erik R. Seiffert vd., [“Cenozoic Mammals of Africa” adlı kitaptaki 22. Bölüm] “Paleogene Anthropoids”, Editörler: Lars Werdelin, William Joseph Sanders, University of California Press; First edition, Temmuz 2010, <https://www.researchgate.net/publication/289431503_Paleogene_Anthropoids> s. 386 veya <https://www.researchgate.net/figure/Cranial-remains-of-Aegyptopithecus-zeuxis-from-the-early-Oligocene-of-Egypt-A-female_fig6_289431503> (ResearchGate); (Sağ üst) Elwyn L. Simons vd., agm., <https://www.pnas.org/content/suppl/2007/05/03/0703129104.DC1> fig. 5; (Sağ alt) The New York Times, <https://www.nytimes.com/2016/03/17/science/elwyn-l-simons-primate-specialist-who-discovered-early-human-forebears-dies-at-85.html>; Erişimler: 17 Nisan 2019. Ayrıca (ek olarak) şu üçüne bk. Duke Lemur Center, <https://lemur.duke.edu/fossil-friday-aegyptopithicus/> veya Duke University: Morpho Source, <https://www.morphosource.org/Detail/SpecimenDetail/Show/specimen_id/3427>, <https://www.morphosource.org/Search/Index?search=Aegyptopithecus> Erişimler: 8 Mart 2019; Wikimedia Commons contributors, “File:Aegyptopithecus face (University of Zurich)-2.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Aegyptopithecus_face_(University_of_Zurich)-2.JPG>; Erişim: 19 Ekim 2017.
[161] Figür 78: (A) Erik R. Seiffert vd., agm., s. 380 veya <https://www.researchgate.net/figure/Postcranial-elements-and-skeletal-reconstructions-of-the-parapithecid-Apidium-A-and-the_fig3_289431503> Erişim: 17 Nisan 2019; (B) Outrasverdadesinconvenientes, <http://outrasverdadesinconvenientes.blogspot.com/2013/01/de-onde-voce-realmente-veio.html> Erişim: 19 Ekim 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 83. KONU
~29 MİLYON YIL ÖNCE: Saadanius hijazensis
[one-half-first]
[one-half-first]
___________________
[162] SGS Staff (yy.), “هيئة المساحة الجيولوجية السعودية ,”اكتشاف نوع جديد من أشباه السعادين (Saudi Geological Survey), (ty.), <https://www.sgs.org.sa/Arabic/readmore/Pages/Saadanius.aspx> ve <https://sgs.org.sa/Arabic/readmore/Pages/default.aspx>; Ann Arbor, “Fossil find puts a face on early primates”, University of Michigan: Michigan News, 3 Ağustos 2010, <https://news.umich.edu/fossil-find-puts-a-face-on-early-primates/>; Lucas Laursen, “Fossil skull fingered as ape–monkey ancestor”, Nature, 14 Temmuz 2010, <https://www.nature.com/news/2010/100714/full/news.2010.354.html>; Ian Sample, “Ape ancestors brought to life by fossil skull of ‘Saadanius’ primate”, The Guardian, 14 Temmuz 2010, <https://www.theguardian.com/science/2010/jul/14/ape-ancestors-fossil-skull-saadanius>; Wikipedia Contributes, “Saadanius”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Saadanius> Erişimler: 20 Ekim 2017.
[163] Figür 79: L. Laursen, ags. veya Wikimedia Commons contributors, “File:Saadanius hijazensis 001.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Saadanius_hijazensis_001.jpg> Erişimler: 21 Ekim 2017.
[164] Figür 80: Bone Clones, Inc., <https://boneclones.com/product/vervet-monkey-skeleton-articulated-SC-069-A> Erişim: 21 Ekim 2017.
[165] Figür 81: Nobu Tamura, <http://spinops.blogspot.com/2012/06/saadanius-hijazensis.html> Erişim: 21 Ekim 2017.
[166] Figür 82 vd.: Iyad S. Zalmout vd., “New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys”, Nature, Cilt: 466, 15 Temmuz 2010, <http://www.nature.com/nature/journal/v466/n7304/full/nature09094.html> veya <https://www.nature.com/articles/nature09094> Springer Nature: Media, <https://media.springernature.com/m685/nature-assets/nature/journal/v466/n7304/images/nature09094-f4.2.jpg> Erişimler: 21 Ekim 2017 ve 8 Mart 2019, s. 360 ile figure 2 ve 4.
SİTE DİZİNİNDEKİ 84. KONU
~19/18 MİLYON YIL ÖNCE: Proconsul africanus/heseloni
[one-half-first]
___________________
[167] Terry Harrison, [“The primate fossil record” adlı kitaptaki 19. Bölüm] “Late Oligocene to middle Miocene catarrhines from Afro-Arabia”, Editör: Walter Carl Hartwig, Cambridge University Press, 2002, <https://www.academia.edu/7136487/2002_Harrison_-_Miocene_catarrhines_from_Afro-Arabia> s. 311, 312, 315, 316 (daha fazlası için bk. 311-317) (Academia); Wikipedia Contributes, “Proconsul africanus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proconsul_africanus>; Ayrıca (ek olarak) bk. Peter Ungar vd., “Molar Microwear and Shearing Crest Development in Miocene Catarrhines”, Anthropologie, Cilt: 42, Sayı: 1, 2004, <http://puvodni.mzm.cz/Anthropologie/downloads/articles/2004/Ungar_2004_p21-35.pdf> Erişimler: 7 Kasım 2017.
[168] Figür 83: The Natural History Museum, London, <http://www.nhm.ac.uk/our-science/collections/palaeontology-collections/Fossil-primate-collection.html> Erişim: 9 Mart 2019; Sol alt: Wikimedia Commons contributors, “File:Proconsul africanus.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Proconsul_africanus.JPG> Erişim: 8 Kasım 2017.
[169] Wikipedia Contributes, “Proconsul (primate)”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proconsul_(primate)> Erişim: 8 Kasım 2017; Ayrıca (ek olarak) şu ikisine bk. Don Hitchcock, “Proconsul”, Don’s Maps, SGT: 3 Eylül 2018, <https://www.donsmaps.com/proconsul.html> (burada Proconsul hakkında iyi görseller var); Bob Strauss, “Prehistoric Primate Pictures and Profiles”, ThoughtCo, 17 Mart 2017, <https://www.thoughtco.com/prehistoric-primate-pictures-and-profiles-4043334#showall> Erişimler: 9 Kasım 2017 ve 9 Mart 2019.
[170] Figür 84: Wikimedia Commons contributors, “File:Proconsul skeleton reconstitution (University of Zurich).JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Proconsul_skeleton_reconstitution_(University_of_Zurich).JPG>; Bu iskelet rekonstrüksiyonunu Zürih Ü.nde aramama rağmen bulamadım, University of Zurich, <http://www.uzh.ch/en/outreach.html> Erişimler: 9 Kasım 2017.
[171] Figür 85: Nobu Tamura, <http://spinops.blogspot.com/2012/06/proconsul-africanus.html> Erişim: 9 Kasım 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 85. KONU
~13/12 MİLYON YIL ÖNCE: Pierolapithecus catalaunicus
[one-half-first]
___________________
[172] Salvador Moyà-Solà vd., “Pierolapithecus catalaunicus, a New Middle Miocene Great Ape from Spain”, Science, Cilt: 306, Sayı: 5700, 19 Kasım 2004, <https://www.researchgate.net/publication/8176026_Pierolapithecus_catalaunicus_A_New_Middle_Miocene_Great_ape_from_Spain> veya <http://science.sciencemag.org/content/306/5700/1339.full> s. 1339, 1340 (AAAS, Science, ScienceMag: ResearchGate, David M. Alba); Kafatasının önden-arkadan görüntüsü için bk. BBC: News-img, <http://newsimg.bbc.co.uk/media/images/40541000/jpg/_40541771_pieroskull_sci_203.jpg>; Ayrıca (ek olarak) şu üçüne bk. Ferney Yesyd Rodríguez, “Conozcan a mi tátara-tatarabuelo, el Pierolapithecus”, Sin Dioses, (ty.), <http://www.sindioses.org/cienciaorigenes/Pierolapithecus.html>; Paul Rincon, “‘Original’ great ape discovered”, BBC News, 18 Kasım 2004, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4014351.stm>; M. Pina vd., “The Middle Miocene ape Pierolapithecus catalaunicus exhibits extant great ape-like morphometric affinities on its patella: inferences on knee function and evolution.”, PLoS One, Cilt: 9, Sayı: 3, 17 Mart 2014, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24637777> (Sadece özete baktım), Erişimler: 10 Kasım 2017.
[173] Figür 86: Moyà-Solà vd. age. s. 1340 veya AAAS, Science, ScienceMag, <http://science.sciencemag.org/content/sci/306/5700/1339/F1.large.jpg> Erişim: 10 Kasım 2017.
[174] Wikipedia Contributes, “Pierolapithecus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pierolapithecus>; Ayrıca (ek olarak) bk. ICP Staff (yy.), “A mobile kneecap for Pau”, Institut Català de Paleontologia Miquel Crusafont, 2014, <http://www.icp.cat/index.php/en/press-room/noticies-icp/item/973-a-mobile-kneecap-for-pau> Erişimler: 11 Kasım 2017.
[175] Figür 87: Wikimedia Commons contributors, “File:Pierolapithecus catalaunicus (Pau) a l’Institut Català de Paleontologia Miquel Crusafont.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pierolapithecus_catalaunicus_(Pau)_a_l’Institut_Català_de_Paleontologia_Miquel_Crusafont.JPG> Erişim: 11 Kasım 2017.
Not: Primatlardan insansıya giden türler Afrika’nın doğusundaki Rift Vadisi’nde oluştu.
SİTE DİZİNİNDEKİ 86. KONU
~7 MİLYON YIL ÖNCE: Sahelanthropus tchadensis
[one-half-first]
Sahelanthropus tchadensis, 7-6 myöa, Batı-Orta Afrika (Çad); Orrorin tugenensis, 6,2-5,8 myöa, Doğu Afrika (Kenya); Ardipithecus kadabba, 5,8-5,2 myöa, Doğu Afrika (Etiyopya); Ardipithecus ramidus, 4,4 myö, Doğu Afrika (Etiyopya).[176.1]
___________________
[176] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Sahelanthropus tchadensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/sahelanthropus-tchadensis> (Smithsonian’s Human Origins‘i tavsiye ediyorum bk.: <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species?sort_by=field_age_timeline_maximum_value>); Erişimler: 12 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019; Contributeurs de Wikipédia, “Sahelanthropus tchadensis”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Sahelanthropus_tchadensis>; Ayrıca (ek olarak) şu ikisine bk. Michel Brunet vd., “A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa”, Nature, Cilt: 418, 11 Temmuz 2002, <https://www.nature.com/articles/nature00879> (Sadece özet ve figürlere bakabildim); Fran Dorey, “Sahelanthropus tchadensis”, Australian Museum, 7 Ocak 2019, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/sahelanthropus-tchadensis/> Erişimler: 12 Kasım 2017.
[176.1] Smithsonian’s, “Sahelanthropus tchadensis”, ags.; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Orrorin tugenensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 26 Ekim 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/orrorin-tugenensis>; “Ardipithecus kadabba”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/ardipithecus-kadabba>; “Ardipithecus ramidus”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/ardipithecus-ramidus>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[177] Figür 88: (a) Erin Wayman, “Sahelanthropus tchadensis: Ten Years After the Disocvery”, SmithsonianMag, 16 Temmuz 2012, <https://www.smithsonianmag.com/science-nature/sahelanthropus-tchadensis-ten-years-after-the-disocvery-2449553/> veya Wikimedia Commons contributors, “File:Sahelanthropus tchadensis – TM 266-01-060-1 Global fond.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sahelanthropus_tchadensis_-_TM_266-01-060-1_Global_fond.jpg>; (b) a ile aynı yerde, Wayman, ags.; Erişimler: 13 Kasım 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 87. KONU
~3,85 MİLYON YIL ÖNCE: Australopithecus afarensis: ~3,2 MYÖ “AYAKTA DURABİLEN LUCY”
5-3 milyon yıl önce İnsan türünü oluşturmaya giden yol “iki ayak üzerinde dik durabilme özelliği” ile başlamıştır. Bu süreçteki insansılarda küçük beyin ve iri yüz ortak özelliklerdir. Beyin hacimleri yaklaşık 300-600 cm3 arasındadır. (1000 cm3 = 1 Litre = 1 Kilo) Erkekleri kadınlardan daha geniştir. Büyük azı dişleri vardır. Afrika’da birçok fosil kalıntısı bulunmuştur. Mesala; 1978’de Tanzanya’da “Laetoli” adını verdikleri insansı fosil, yine 1974’te araştırmacılar Etiyopya’da 3,2 milyon yıllık buldukları insansı fosile “Lucy” adını vermişlerdir. Lucy uzun kollara sahipti ve dik yürüyebiliyordu. 1998’de ise Johannesburg’da bütün bir iskelete ulaştılar. Yaklaşık 275 iskelet üzerinde yapılan araştırmalar sonucu bu insansıların (Australopithecus’ların) 17-18 yaşına kadar yaşayabildiği tespit edilmiştir. Boyları 1,1-1,5 metre arasında -günümüz ortalama insan uzunluğuna göre- ufaktı.[178]
Not: Ara form tanımı; aslında tarih sahnesinde yaşamış bütün türler birer ara formdur. Çünkü; kendisi bir türün evrimleşmesiyle oluşmuştur, kendisinden de başka bir tür evrimleşmiştir. Ara form derken; balık yüzgeçli, kertenkele kafalı, kelebek kanatlı, baykuş gözlü, 8 göz 3 bacak vb. kavramları beklememeliyiz.
Australopithecus anamensis, 4,2-3,9 myöa, Doğu Afrika (Kenya, Etiyopya); Australopithecus afarensis, 3,85-2,95 myöa, Doğu Afrika (Kenya, Etiyopya, Tanzanya); Australopithecus africanus, 3,3-2,1 myöa, Afrika’nın güneyi (Güney Afrika); Australopithecus garhi, 2,5 myö, Doğu Afrika (Etiyopya); Australopithecus sediba, 1,98 myö, Afrika’nın güneyi (Güney Afrika).[178.1]
Not: Doğu Afrika’da insansılara gidecek olan türler ağaçların az olduğu yerlerde yiyecek aramak için toprağa indiklerinde etraflarındaki avcılara yem olmamak adına 2 ayak üzerinde durup etrafa -avcılara- bakma eğilimine girdiler. Bu sayede 2 ayak üzerinde durabilme kabiliyetleri de gelişti.[179]
[/one-third][one-third]
[one-half-first]
___________________
[178] Wikipedia Contributes, “Australopithecus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Laetoli”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Laetoli>; “Lucy (Australopithecus)”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lucy_(Australopithecus)>; “Australopithecus afarensis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Wikipedia Autoren, “Australopithecus”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Laetoli”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Laetoli>; “Lucy”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Lucy>; “Australopithecus afarensis”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Wikipedia Katılımcıları, “Australopithecus”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Lucy (fosil)”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Lucy_(fosil)>; “Australopithecus afarensis”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Erişimler: 16, 17 Eylül 2011 ve 14, 15 Kasım 2017. (ve bk. dipnot 50).
[178.1] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Australopithecus anamensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-anamensis>; “Australopithecus afarensis”, SGT: 18 Şubat 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-afarensis>; “Australopithecus africanus”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-africanus>; “Australopithecus garhi”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-garhi>; “Australopithecus sediba”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-sediba>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[179] “Mankind Rising”, agb. ve bk. bu sayfadaki 88. konudaki son paragraf veya 188. dipnot.
[180] Figür 89 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:A.afarensis.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:A.afarensis.jpg>; Ayrıca (ek olarak) A. afarensis görselleri için bk. Alamy, <https://www.alamy.com/stock-photo/afarensis.html> (sitenin bu sayfasını tavsiye ediyorum); Erişimler: 16 Kasım 2017.
[181] Figür 90 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Lucy Mexico.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lucy_Mexico.jpg>; orijinali için bk. The National Museum of Ethiopia in Addis Ababa, Independent Travellers, <https://independent-travellers.com/ethiopia/addis_ababa/national_museum/> (bu siteyi tavsiye ediyorum) veya <https://independent-travellers.com/ethiopia/addis_ababa/national_museum/70.php>; Ayrıca (ek olarak) bk. Scott W. Simpson, “Australopithecus afarensis and Human Evolution”, Research TOC Frontiers, 2002, <http://wps.prenhall.com/wps/media/objects/12330/12626747/myanthropologylibrary/PDF/NDS_108_Simpson_117.pdf> Erişimler: 16 Kasım 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 88. KONU
~2,4 MİLYON YIL ÖNCE “İLK İNSAN TÜRÜ Homo habilis EVRİMLEŞTİ”
Homo habilis (2,4-1,4 milyon yıl öncesi arası): (87. konunun devamı olarak / devamında) Bu sürecin devamında gelişmeye devam eden insansılar, ~2,4/2 milyon yıl önce “alet kullanma” becerisine sahip yetenekli insanı “Homo habilis”i oluşturdu. Habilis türü, homo yani insan adını almaya hak kazanıyordu ve nihayet “İnsan türü” ilk insan türü olan Habilis’le başlamıştı. Habilis tamamen iki ayak üzerinde durabilme özelliğini kazandığı için o, ilk insan türüdür. (Homo = İnsan demektir ve İnsan cinsini ifade eder; habilis = bir insan türü ismidir.) Yüzü basıklaşma yönünde eğilim gösterdi. Fosil kalıntıları yanında taştan aletler bulundu. Taramalı elektronik mikroskop analizi neticesinde bu aletlerin bilinçli bir şekilde yapıldığı anlaşıldı. Daha çok leş yiyicilerdi. Silahları savunmada kullanıyorlardı. Kısa boylu ve uzun kolluydu. 1,0-1,5 metre boyları, 30-55 kilo ağırlıkları, ortalama 510-660 cm3 beyin hacimleri vardı. Doğu ve güney Afrika’da yaşadılar. Yaklaşık -çoğunlukla- 2,3-1,7 milyon yıl önce yaşadılar. Ayak iskeletlerindeki enlemesine ve boylamasına olan kavis, dik durduklarının en iyi kanıtıdır. Bacak kasları güçlü olduğundan onlar günümüz insanından daha güçlüydüler. Büyük azı dişleri küçüldüğünden, damak uzunluğunun azalma ve yüzlerinin kısalma eğilimine girmeye başladığı bilinmektedir. Etçil ve otçul idiler. Habilis türü, kendisinden uzun boylu Homo ergaster’in atasıdır. Habilis’in fosil örnekleri çok vardır. Mesala; Kenya ve Tanzanya’da bulunan fosiller.[182][183]
[two-sixths-first]
[two-sixths-first]
Not: Alet yapabilme beynin sol tarafıyla ilişkilidir. Konuşma özelliği de bu bölümle ilişkilidir. Alet yapabilen homo insanının sol beyni gelişti: Bu sayede konuşma özelliği de oluşmuş oldu ve konuştu. İnsan türüne giden yol kısaca şu şekilde gerçekleşti. Afrika’da bazı yerlerde ormanların kuraklaşma ile yok olması sonucunda buralardaki ağaçlarda yaşayan insansılar karaya zorunlu olarak indiler. Kuraklaşmanın olmadığı yerlerdeki ağaçlarda yaşayan insansılar ağaçlardan inmeyerek goril, orangutan vb.ye dönüştü, inenler ise şimdi anlatacağım şekilde insana dönüştü. Ağaçtayken diğer avcı canlı türlerinden korunabilirken, karaya indiklerinde savunmasız kaldılar ve avcılara yem olmaya başladılar. Düz arazide 4 ayak üzerinde durmak, avcıyı görme açısından dezavantajdı. Bunu engelleyebilmek ve avcıyı görebilip daha erken kaçmak için ön ayaklarını havaya kaldırıp etrafta avcı var mı diye bakmaya başladılar. Bu sayede onlardan korunmayı başarabildiler. Bu durum onlara “dik durabilmeyi” öğretti. Dik durabilme sonucunda ön ayaklar/eller artık serbest kalmıştı. Ve bunlarla yerdeki taşı vb.yi alıp avcıya atmaya başladılar. Artık ön ayaklar, ellere dönüşmeye başlamıştı. Bununla beraber; taşı yontma, sopa yapma gibi “alet yapmaya” da başladılar. Alet yapınca beyinleri de gelişti. Çünkü alet yapımı sol beyni geliştirir: Çünkü sol beyin matematik/analitik ile ilgilidir. İnsanda konuşma özelliği de sol beyin tarafından gerçekleştirilir. Habilis’in alet yapmayla artık gelişen sol beyni, onun artık konuşmasını da sağladı. İlk başlarda tabiat seslerini taklit etti sonrasında kendi aralarında ilkel türden konuşmaya başladılar. Bu süreçlerle beraber devamında -bu yaptıkları sayesinde ve bunları geliştirerek, ayrıca yemeği pişirerek; yemek de çiğneme ve sindirme için harcanan enerjiyi düşürdü, kalan enerjiyi beyin kullandı böylelikle- beyin hacmi ve zekasını giderek geliştirdi ve günümüz insanına kadar gelindi.[188]
___________________
[182] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo habilis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-habilis> Erişim: 13 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Homo”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo>; Wikipedia Autoren, “Homo”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo>; Wikipedia Katılımcıları, “Homo”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo> Erişimler: 18 Eylül 2011 ve 17 Kasım 2017.
[183] Wikipedia Contributes, “Homo habilis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Wikipedia Autoren, “Homo habilis”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Colaboradores de Wikipedia, “Homo habilis”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Contributori di Wikipedia, “Homo habilis”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Wikipedia-bijdragers, “Homo habilis”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Contributeurs de Wikipédia, “Homo habilis”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis>; Wikipedia Katılımcıları, “Homo habilis”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017. (ve bk. dipnot 50).
[184] Figür 91: Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “KNM-ER 1813”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/knm-er-1813> Erişim: 19 Kasım 2017.
[185] Figür 92 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:OH 24 replica 02.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:OH_24_replica_02.JPG>; “File:OH 24 replica 01.JPG”, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:OH_24_replica_01.JPG>; Wikipedia Contributes, “OH 24”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/OH_24> Erişimler: 19 Kasım 2017; Colaboradores de Wikipedia, “OH 24”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/OH_24> Erişim: 11 Mart 2019; Fran Dorey, “Homo habilis”, Australian Museum, SGT: 19 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-habilis/>; Ayrıca (ek olarak) bk. Tripadvisor TR, <https://www.tripadvisor.com.tr/Attraction_Review-g293748-d317788-Reviews-National_Museum-Dar_es_Salaam_Dar_Es_Salaam_Region.html> Erişimler: 19 Kasım 2017.
[186] Figür 93a-c vd.: (a) Astrosurf, <http://www.astrosurf.com/luxorion/Bio/homo-habilis-reconstruction3..jpg> veya Grumbles From an Old Grouch, <http://grumblesfromanoldgrouch.com/wp-content/uploads/2012/01/Homo-habilis.jpg> Erişimler: 20 Nisan 2019 veya (b, c) Highiqforum, <https://www.highiqforum.com/threads/homo-naledi.1118/> Erişim: 20 Kasım 2017 (b ve c’yi buradan almıştım ama link iptal olmuş, aynılarını aradım ama bulamadım); Şu üçüne de bk. Monipol, <http://monipol.de/photo/hominiden-evolution.html>; Pinterest, <https://tr.pinterest.com/pin/505529126906307012/> ve <https://tr.pinterest.com/pin/505529126906306979/> Erişimler: 20 Nisan 2019; Ayrıca (ek olarak) şu ikisine bk. Scientificlib, <http://www.scientificlib.com/en/Biology/Anthropology/HomoHabilis.html> ve <http://www.scientificlib.com/en/Biology/Anthropology/AnthropologyImages0001.html> Erişimler: 20 Kasım 2017.
[187] Figür 94 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Homo habilis.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_habilis.JPG>; Ayrıca (ek olarak) bk. Landschaftsverband Westfalen-Lippe (LWL) Museum für Archäologie, <https://www.lwl.org/pressemitteilungen/nr_mitteilung.php?urlID=17067> Erişimler: 20 Kasım 2017.
[188] Erksin Güleç, “Beynin Evrimi”, Bilim ve Ütopya Dergisi, Sayı: 84, Bilimsel Yayıncılık, İstanbul, Haziran 2001, s. 30-33; Celal Şengör, “Din, Bilim ve Darwin”, [TV Programı], Siyaset Meydanı, Show TV, 19 Mart 2009, <https://youtu.be/zALMPfp0C6I> Erişim: 27 Temmuz 2011, (Şengör’ün açıklamalarını izleyiniz); Hüseyin Türk, “Beyin Evrimi Işığında Dilin Kökeni”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi – DTCF Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 1.2, 1998, <http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1613/17373.pdf> s. 527-549 (tamamını okuyunuz); Serap Yıldırım, Şenol Dane, “Serebral Lateralizasyon ve El Tercihi”, EAJM: The Eurasian Journal of Medicine, Formerly Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi, Cilt: 39, Sayı: 1, Nisan 2007, <http://www.eajm.org/sayilar/171/buyuk/pdf_EAJM_177.pdf> s. 45-48; Erişimler: 11 Haziran 2018; Bu sitedeki yazımdaki 101. Konu’ya da bk.; (Paragraftaki son cümledeki ara söz hekim Mehmet Öz’ün TV’de söylediğidir, 2017).
SİTE DİZİNİNDEKİ 89. KONU
Homo Ergaster (1,9-1,4 milyon yıl öncesi arası)
Boyları ortalama 1,9 metre olarak -günümüz insanına göre- uzundu; daha çok Afrika’da yaşadılar; beyin hacmi 700-850 cm3 arasındaydı; ergasterler ve erektuslar Afrika’dan Avrupa ve Asya’ya yayılmışlardır; ergaster, erectus’un atasıdır.[189]
[one-half-first]
___________________
[189] Wikipedia Contributes, “Homo ergaster”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_ergaster>; Wikipedia Autoren, “Homo ergaster”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_ergaster>; ve bk. dipnot 182; Erişimler: 20 Eylül 2011 ve 21 Kasım 2017. (ve bk.dipnot 50).
[190] Figür 95 vd.: Fran Dorey, Beth Blaxland, “Homo ergaster”, Australian Museum, SGT: 11 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-ergaster/> ve <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-ergaster/#gallery-thumbnail-1> Erişim: 21 Kasım 2017; -sağ alt- Wikimedia Commons contributors, “File:Homo erectus KNM ER 3733.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_erectus_KNM_ER_3733.jpg> ve Wikipedia Contributes, “KNM ER 3733”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/KNM_ER_3733> Erişimler: 12 Mart 2019; Ayrıca (ek olarak) bk. Wikimedia Commons contributors, “File:Homo ergaster.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_ergaster.jpg> Erişim: 21 Kasım 2017.
[191] Figür 96 vd.: (a) Exploring-Africa, <https://exploring-africa.blogspot.com/2012/11/so-whats-deal-with-neanderthal-their.html>; (b) Earth-Chronicles, <http://earth-chronicles.ru/news/2013-07-25-47579> Erişimler: 21 Kasım 2017; Alamy, <https://www.alamy.com/stock-photo-the-spitzer-hall-of-human-origins-in-the-american-museum-of-natural-55828244.html> Erişim: 12 Mart 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 90. KONU
Homo erectus (1,89 milyon – 143 bin yıl öncesi arası)
Avrupa, Asya ve Afrika’da yaşamıştır. Yeryüzünde çoğu yere dağıldığını gösteren fosil kalıntıları bulunmuştur. Ortalama boyu 1,7-1,8 metredir. Beyin hacmi 850-1100 cm3 arasındaydı. Ortalama ağırlık 50-80 kilogramdı. “Maymun”a benzeyen habilis ile insana benzeyen sapiens arasında bir türdür. Mağaralarda evimsi yerlerde yaşıyorlardı ve ateşi yemek-ısınma gibi kullanmaya başlayan ilk insan türü olarak karşımıza çıkar. (Ateşin bulunması 600 bin yıl öncesine dayansa da, öncesinde de kullanılıyordu). Alet yapımında geliştiler, nitekim el baltasını bile buldular. Kafatası boşluğu alçak, kemikler iri, kaş kemikleri yüksek, alın çökük, burun-çene-damak geniştir, dişleri iridir. 20-30 yıl yaşayabildikleri bilinir. Etçil ve otçul olup daha çok et yiyorlardı; avlanma ikinci planda olup avcıların avından artakalan çürümemiş-taze et/leş onlar için tatminkar bir yiyecekti. Bazıları ölülerinin beyinlerini düzenli bir şekilde çıkarıp yiyorlardı. Ölülerini gömmüyorlardı. H. erektus’lar daha sonra H. neandertalensis ve H. sapiens’i oluşturdu. Erektusların fosil kalıntıları birçok yerde bulunmuştur.[192]
[one-half-first]
Not: Yiyeceği ateşte pişirip yemek, beynin daha çok gelişmesine sebep olmuştur. Ateşin insanlar tarafından “bilinçli” kullanılması ~500 bin yıl öncesine dayanır.[195]
___________________
[192] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo erectus”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-erectus> Erişim: 13 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Homo erectus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus>; Wikipedia Autoren, “Homo erectus”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus>; Wikipedia Katılımcıları, “Homo erectus”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus>; ve bk. dipnot 182; Erişimler: 21 Eylül 2011 ve 22 Kasım 2017. Dennis O’Neil, “Homo erectus”, Palomar College, (ty.), <https://www2.palomar.edu/anthro/homo/homo_2.htm>; Richard Gray, “Were early humans the HYENAS of prehistoric Africa? Our ancestors may have been scavengers, study reveals”, Daily Mail: Mail Online, 6 Mart 2015, <https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2980900/Were-early-humans-HYENAS-prehistoric-Africa-ancestors-scavengers-study-reveals.html> Erişimler: 23 Kasım 2017. (ve bk.dipnot 50). (“600 bin” tarihi için bu sitedeki yazıma bk. Konu 124).
[193] Figür 97 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Turkana Boy.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Turkana_Boy.jpg>; Wikipedia Contributes, “Turkana Boy”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Turkana_Boy> Erişimler: 23 Kasım 2017; -orijinali için bk.- Wikimedia Commons contributors, “File:Homo Erectus Turkana.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_Erectus_Turkana.jpg> Erişim: 12 Mart 2019; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “KNM-WT 15000”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/knm-wt-15000>; Ayrıca (ek olarak) bk. Thomas R. Holtz Jr., “GEOL 204 Dinosaurs, Early Humans, Ancestors & Evolution: The Fossil Record of Vanished Worlds of the Prehistoric Past – Spring Semester 2018 – Last Man Standing: The Rise of Homo sapiens”, University of Maryland Department of Geology, SGT: 18 Nisan 2018, <https://www.geol.umd.edu/~tholtz/G204/lectures/204sapiens.html> Erişimler: 24 Kasım 2017.
[194] Figür 98: Wikimedia Commons contributors, “File:Homo erectus.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_erectus.JPG> Erişim: 12 Mart 2019.
[195] Kazancı, ags.
SİTE DİZİNİNDEKİ 91. KONU
Homo neandertalensis (400-40 bin yıl öncesi arası)
Yaşadıkları bölge Avrupa ve güneybatı ile orta Asya’dır. Ortalama ağırlık 80 kilogram, ortalama boy 1,6 metreydi. Güçlü kas ve kemik yapıları vardı. Geniş göğüs kafesli, güçlü solunum, kafatasları iri-yassı, burun geniş, geniş omuz, bacak kısa, belirgin kaş kemerleri, iri diş, geniş leğen boşluğu özellikleri vardı. Beyin hacmi 1200-1800 cm3 arasındaydı; neandertalensis, sapiens’in (yani bizim, modern insanın) beyninden az bir oranla fazla beyin hacmine sahipti. Ağaç ve kemiklerden birçok alet yaptılar; bıçak, kazıyıcı bir örnek olarak verilebilir. Çoğunlukla etle besleniyorlardı. Ölülerini gömüyorlardı, ölülere kırmızı boya sürüyorlardı, ölünün yanına öbür dünyada ihtiyacı olur diye keçi-geyik boynuzları bırakıyorlardı. “Dinsel gelişmeler ilk bu türde başlamıştır!..” (Gerçi tarihte “ilk” diye bir şey pek anlamlı değildir. Çünkü bulunmamış bir sürü şey olduğu için…) Yanı sıra kemiklerden süs eşyası yapıp bayanlar takıyordu. Bazıları mağara ayısını kutsallaştırdı. Hasta ve sakatlara bakma özellikleri vardı. Mağaralara çizdikleri şekiller/görseller vardır. Yiyeceklerini stokluyorlardı. Yaşadıkları bölgelerde elverişsiz hava koşulları ve buzul çağları, onların nüfusunun azalmasına sebep oldu. Sonrasında -biz, yani- Homo sapiens türünün ∼200 bin yıl önce doğu ve güney Afrika’da oluşmasıyla ve devamında kuzeye yayılması ile ve Homo sapiens sapiens türününde oluşmaya başlamasıyla neandertalensis türü yavaş yavaş tarih sahnesinden silinmeye başladı. Yaklaşık 30 bin yıl önce yok oldular. (sapiens’in nean.i yok ettiği de söylenir: Çünkü sapiens -ön beyin gelişmişliğinden dolayı- daha zekiydi); sapiens türünün neandertalensis türüyle birlikte ve ayrı olarak yaşadıkları da bilinir. sapiens ile nean. türü birbirlerine çok benziyorlardı, sadece çok az farklılıkları vardı. Neandertalensis türünün fosil kalıntıları fazladır.[196]
[one-half-first]
[one-half-first]
[one-half-first]
___________________
[196] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo neanderthalensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 17 Ekim 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis> Erişim: 13 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Neanderthal”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal>; Wikipedia Autoren, “Neandertaler”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Neandertaler>; Colaboradores de Wikipedia, “Homo neanderthalensis”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_neanderthalensis>; Contributori di Wikipedia, “Homo neanderthalensis”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_neanderthalensis>; Wikipedia-bijdragers, “Neanderthaler”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Neanderthaler>; Contributeurs de Wikipédia, “Homme de Néandertal”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_de_Néandertal>; Wikipedia Katılımcıları, “Neandertal”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Neandertal>; ve bk. dipnot 182; Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017. (ve bk. dipnot 50). (H. nean. için 450-28 byöa da alınabilir).
[197] Figür 99: Don Hitchcock, “Chapelle-aux-Saints – the Neanderthal / Neandertal skeleton”, Don’s Maps, SGT: 4 Aralık 2018, <https://www.donsmaps.com/chapelleauxsaints.html> Erişimler: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019.
[198] Figür 100 vd.: Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo neanderthalensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 17 Ekim 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis>; (a) “La Chapelle-aux-Saints”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-chapelle-aux-saints>; (b) “La Ferrassie”, SGT: 24 Mayıs 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-ferrassie>; (c) “Shanidar 1”, SGT: 15 Kasım 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/shanidar-1>; Erişimler: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019.
[199] Figür 101: (a) Smithsonian’s, “Homo neanderthalensis”, ags.; (b) Emergence of Cognitive Personhood in the Paleolithic, <https://paleolithicpersonhood.wordpress.com/2014/03/26/58/homo-neanderthalensis-adult-male-reconstruction-based-on-shanidar-1-by-john-gurche-for-the-human-origins-program-nmnh-date-225000-to-28000-years/> veya Onedio, <https://onedio.com/haber/binlerce-yil-once-yok-olmuslardi-kayip-insan-turu-neandertaller-yeniden-aramizda-776835>; Erişimler: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019.
[200] Figür 102: National Geographic News, <https://news.nationalgeographic.com/news/2012/10/121012-neanderthals-science-paabo-dna-sex-breeding-humans/> Erişim: 27 Kasım 2017 veya <https://news.nationalgeographic.com/news/2012/10/121012-neanderthals-science-paabo-dna-sex-breeding-humans/#/60159.jpg> ve David Maxwell Braun, “Neanderthal Model Is First Replica of Extinct Human Species Based on DNA”, National Geographic Blog, 17 Eylül 2008, <https://blog.nationalgeographic.org/2008/09/17/neanderthal-model-is-first-replica-of-extinct-human-species-based-on-dna/> Erişimler: 13 Mart 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 92. KONU
~300 BİN YIL ÖNCE “VE NİHAYET GÜNÜMÜZDE YAŞAYAN İNSAN TÜRÜ EVRİMLEŞTİ”
Homo sapiens (300 bin yıl öncesinden günümüze kadar)
Homo ‘insan’ ve sapiens ‘bilge’ demek olup H. sapiens “bilge insan” anlamına gelir; farkında olan insan olarak da adlandırılır: Bu tür, iklim şartlarına uyum sağlamasıyla dünyaya yayılmış ve çoğalmıştır. Afrika’da oluşmuşlardır. 1,4-1,9 metre boy, 50-100 kg ağırlık ve beyin hacimleri 1000-1850 cm3 arasında değişir. Neandertal türünün vücut özelliklerine göre daha narindirler: Kas, kemik ve dişlerdeki kaba yapı narinleşmiştir ama boy ortalamaları onlardan daha uzundur. Kafatasının arkaya yassılaşması azalarak, alının genişlemesi oluşmuştur. (Arkaya basık olan alın -yani ön beyin- bu türde zamanla ön tarafa doğru uzamıştır, büyümüştür. İnsanda ön beyin; insanın kişiliğini/karakterini, davranışlarını, benliğini oluşturur: Yani bir insanı diğerlerinden ayıran şey ön beyindir). Ön beyin hacminin gelişmiş olması, bu türün zekâsını çok arttırdı. Taştan ve kemikten yaptıkları aletler çok çeşitli ve karmaşıktı. Mağaralara çizilen resimlerle sanat yönündeki ilk gelişmeleri başlattılar. İyi ve dengeli beslenmeyle insanın yaş ömrü eski atalarına göre yükselmiştir. H. sapiens, 300 byö.den günümüze kadar anatomik, davranışsal ve bilişsel özellikler olarak -kademeli olarak- günümüz insanına benzer hale gelmiştir, benzeyegelmiştir.[201] Homo sapiens -genel anlamda olmayıp detaylarda- ikiye ayrılır: 300-160 bin yıl öncesi arasındaki arkaik H. sapiens, 160 byö ile günümüz arasındaki modern H. sapiens; modern H. sapiens de -kabaca- üçe ayrılabilir: 160-50 byöa erken modern insan,[202] 50-10 byöa modern insanın kültürel özelliklerinin artması veya çeşitlenmesi, 10 byö tarım ve yerleşik hayat bağlamında günümüze kadar gelinmesi. H. sapiens 300 byö Afrika’da evrildi ve burada yaşadı; 200-160 byöa.nda çoğunlukla Doğu ve Güney Afrika’da (DGA) yaşadı; genetik araştırmalar da doğrular ki günümüzde yaşayan tüm insanlar DGA’da yaşamış Mitokondriyal Havva adındaki Afrikalı bir kadın atadan türemiştir (aynı mitokondriyi miras almışlardır), öyle ki bunlar (yani DGA’da yaşayan H. sapiens 160 byö ve devamında) tüm Afrika’ya -yavaş yavaş- yayılmaya başladı; sonrasında 70 byö Afrika Boynuzu’ndan (Kızıldeniz’in altı) Orta Doğu’ya (güneyine) ve oradan da Güneydoğu Asya’ya yayılmaya başladı; 45 byö.sine kadar da (başta) Asya ve (oradan da / sonrasında da) Avrupa’nın çoğuna yayılmıştı; Avustralya’ya 60 byö, Amerika’ya ise 15 byö ayak bastı.[203]
___________________
[201] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo sapiens”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens> Erişim: 13 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Homo sapiens”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens> Erişimler: 23 Eylül 2011 ve 28 Kasım 2017; ve bk. dipnot 50; ve bk. dipnot 134; ve bk. dipnot 182.
[202] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, Australian Musem, SGT: 11 Aralık 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-sapiens-modern-humans/> Erişimler: 13 ve 14 Mart 2019.
[203] Dipnot 135’teki Wikipedia, “Human evolution”, “Stammesgeschichte des Menschen”, “İnsanın evrimi”, Erişimler: 14 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Behavioral modernity”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Behavioral_modernity>; Wikipedia – saradnici, “Nova hipoteza o jedinstvenom porijeklu”, Wikipedia, <https://sh.wikipedia.org/wiki/Nova_hipoteza_o_jedinstvenom_porijeklu> Erişimler: 14 Mart 2019.
[204] Figür 103: 203. dipnottaki kaynaklarda yazan bilgilere ve haritalara göre yaptım. (Boş harita hakkında bilgi: United States Central Intelligence Agency’s World Factbook‘a ait olup şu adresten erişebilrsiniz <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WorldMap.svg> Erişim: 14 Mart 2019).
[205] Figür 104: (Sol) The Editors and Contributors of Encyclopaedia Britannica, “human migration”, Encyclopædia Britannica, Inc., SGT: 11 Ocak 2019, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228684>; (Orta) “human migration by gene type: 60,000 to 26,000 years ago”, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228685>; (Sağ) “human migration by gene type: the most recent 25,000 years”, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228687>; Erişimler: 15 Mart 2019. (Bu üç görsel “Homo sapiens” maddesinin içindedir).
[/one-fourth-first][two-fourths]
[/one-fourth][clearfix]
___________________
[206-1] Figür 105-1 vd.: Ewen Callaway, “Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species’ history”, Nature News, Springer Nature, 7 Haziran 2017, <https://www.nature.com/news/oldest-homo-sapiens-fossil-claim-rewrites-our-species-history-1.22114>; Jacqueline Ronson, “Discovery Puts First Humans in North Africa 300,000 Years Ago”, Inverse, 7 Haziran 2017, <https://www.inverse.com/article/32650-jebel-irhoud-morocco-homo-sapiens-evolution-first-humans>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[206-2] Figür 105-2: Dennis Miller, Pinterest, <https://tr.pinterest.com/pin/291889619579890410/>; farklı açılardan görselleri ve daha fazlası için bk. Kennis & Kennis Reconstructions, <http://www.kenniskennis.com/site/sculptures/Moesgaard%20Museum/>; Erişimler 22 Mart 2019.
[207] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; MPG Staff (yy: PG, DR, HR), “The first of our kind: Scientists discover the oldest Homo sapiens fossils at Jebel Irhoud, Morocco”, Max Planck Gesellschaft, 7 Haziran 2017, <https://www.mpg.de/11322481/oldest-homo-sapiens-fossils-at-jebel-irhoud-morocco>; Wikipedia Contributes, “Florisbad Skull”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Florisbad_Skull>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[208] Figür 106: (Sol) Alchetron, <https://alchetron.com/Florisbad-Skull>; (Sağ) Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Florisbad”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/florisbad>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[209] NSF Staff (yy.), “New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species”, National Science Foundation: News, 16 Şubat 2005, <https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968> Erişimler: 1 Aralık 2017 ve 14 Mart 2019; Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; Wikipedia Contributes, “Omo remains”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Omo_remains>; Wikipedia Autoren, “Omo 1 und Omo 2”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Omo_1_und_Omo_2>; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Omo I”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/omo-i>; Erişimler: 19 Mart 2019; bk. dipnot 154.
[210] Figür 107 vd.: Modern Human Origins, <http://web.archive.org/web/20131130160048/http://www.modernhumanorigins.net/omo1.html> Erişim: 2 Aralık 2017; benzer daha fazla görsel için bk.: Encyclopædia Britannica, Inc., <https://www.britannica.com/place/Omo/images-videos> Erişim: 15 Mart 2019; Alamy, <https://www.alamy.com/homo-sapiens-cranium-omo-1-image66713369.html> Erişim: 2 Aralık 2019; Science Photo Library, <https://www.sciencephoto.com/media/439467/view/prehistoric-human-skull-omo-1-> veya FineArtAmerica, <https://fineartamerica.com/featured/prehistoric-human-skull-omo-1-natural-history-museum-londonscience-photo-library.html> Erişimler: 15 Mart 2019; Modern Human Origins, <http://web.archive.org/web/20131130153129/http://www.modernhumanorigins.net/omo2.html>; Wikimedia Commons, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_Sapiens_Idaltu_-fossils_of_skull_of_man_and_child.JPG> Erişimler: 2 Aralık 2017.
İlk arkaik H. sapiens (1) ile günümüzde yaşayan H. sapiens (2) arasında şu farklar vardır (önceki insan türleri de eklidir). Vücut şekilleri çok çeşitli ortamlara adaptasyon nedeniyle değişme eğilimindedir. (1) boy kısa, ince gövde, uzun kol-bacak (tropikal bölgelerde yaşayan arkaikte cilt yüzeyinin fazla olması onu serinletmede avantajdı fakat modern insanın serin bölgelere yayılmasıyla, vücut ısısının korunması için beden büyüdü): (2)’de kadınlar ortalama 160 cm, erkekler ise 175 cm yüksekliğindedir. (1) beyin ağırlığı yaklaşık 1.500 cm3: (2) kadın-erkek ortalama 1.350 cm3 (arkaik bizden çok az / hafifçe daha fazlaydı). (2) çeneler kısa ve dişler küçük olarak çeneler ve dişler daha az sağlam (önceki insan türleri ve 2 için tam tersi). (H. sapiens çıkıntılı bir çeneye sahip olan tek türdür). (2) Kafatası: kısa/alçak taban (kafatasının eni kısa), uzun/yüksek tavan veya kasa (veya beyin kabı, yani kafatası uzunlamasına/boylamasına yüksek), kafatası en üstte en geniş en altta en dar, alın uzunluğu fazla, göz yuvaları yuvarlaktan daha çok kareye yakındır, kaş çıkıntısı sınırlı, çıkıntılı bir burun kemiği ile yüz küçük (önceki insan türleri ve 1 için tersi olarak ve/veya daha azı ya da daha fazlası). (2) önceki insan türlerine göre iskelet (kemikler) daha ince ve daha az sağlam, kas boyutu daha az, bacak-kol uzunluk farkı (göreceli olarak) daha çok, en eski/erken australopithecine atalarımızdan bu yana el ve ayak parmağı kemikleri düze yakınlaşmıştır, önceki insan türlerine göre leğen/kalça kemikleri enine kısalmış (yan yana darlaşmış) derinlemesine ise (bir kase gibi önden arakaya derinleşmiş) uzamıştır.
H. sapiens 250 byö H. neanderthalensis tarafından yapılanlara benzer olarak yonga, kazıyıcı, sivri uç (yontulmuş, oyulmuş, düzleştirilmiş, sivriletilmiş) gibi taştan küçük aletleri Afrika’da yaptı; 100 byö malzeme yelpazesi kemik, fildişi, boynuz vs. ile gelişti ve bunlardan bıçak ağızları, mızrak uçları vs. yapıldı; 40-12 byöa ise (günümüz Batı Avrupa ve Avrasya da dahil) küçük başlı oklar, dikenli mızraklar, oraklar vs. (ve benzeri gelişmişleri) yapıldı. Ateşin kontrolü H. sapiens’in genelinde vardı ve bu onu H. neanderthalensis’in bile hayatta kalamayacağı soğuk yerlerde yaşatmıştır: 26 byö (günümüz Çek Cumhuriyeti’nde) 400ºC’ye ulaşabilen yüksek ısılı fırınlarda kilden heykelcikler yapılmaya ve seramik teknolojisi de başla(n)mıştı. 100 byö (Afrika’da) basit sembolik davranışlar içeren ilkel sanatsal ifadeler görülür. 40 byö insan bilişinin artmasıyla sanatta ilerleme, karmaşık ve yenilikçi kültürler görülür (fakat bunlar günümüz insanı davranışlarından uzaktır). 36 byö (günümüz Gürcistan’da) keten bitkilerinden elde edilen liflerle giysi ve dokuma/örülü sepet yapılmış ve bunlar boyanmıştır: Dikişsiz hayvan postu giysileri/kıyafetleri önceden giyiliyordu fakat iğneyle dikilmiş ve düğme-boncuklarla süslenmiş (yani işlenmiş) tilki, kurt vs. postları kürk olarak 30 byö giyilmeye başlandı (giysi, soğuktan korunmak için başlayagelişegeldi). Giysilere dikilmeyen kişisel süs eşyaları işlenmiş giysilerden önce vardı, malzemeler şunlardı; fildişi, deniz/yumurta vb. kabuğu, kehribar (ağaç salgısı/sakızı olan reçinenin fosilleşmiş/taşıllaşmış hali), kemik ve diş(-in boncuk gibi yan yana dizilmesi): 90 byö (günümüz İsrail’de) deniz kabuklarının dizilmesi, 80 byö (günümüz Fas’ta) delinmiş yani işlenmiş kabukların dizilmesi, 45 byö devekuşu yumurta kabuklarının dizilmesi ancak bunlar vücut süslemesi olarak değildi; bilinen en eski kolyelerden biri 32 byö (günümüz Almanya’sında) mamut fildişine oyulmuş bir attır ve bu bize H. sapiens’in hayatta kalma yönünde gelişip ‘kendi’yle de ilgilenmeye fırsatının/zamanının olduğunu gösterir. 40 byö Avrupa ve Avustralya’da ‘mağara sanatı’ üretilmeye başlandı: figürlerin çoğu hayvanları ve muhtemel ruhsal varlıkları betimliyordu: En eskisinin 30 byö.ye gittiği (başta -günümüz- Fransa ve) Avrupa’nın mağara sanatındaki işaret ve sembollerden oluşan figürler hem o zamanda yaşayan hem de pek çok tarih öncesi kabilenin aşina olup anlayıp haberleşegelip bilgilerin gelecek nesillere aktarılmaya çalışıldığı, özellikle 26 sembolün binlerce yıl tekraren belirdiği (ve bunlardan bazılarının çiftler ve gruplar halinde tekrarladığı), fikirlerin doğrudan/gerçek(çi) olarak betimlenmeyip dolaylı sembolik olarak yazılaçizilegelindiği bu figürler “ilkel/temel bir dil” olup “yazılı bir kod” olduğu da muhtemeldir. Kemikten flüt ve düdük olarak ilk müzik aletleri gFransa’da 30-10 byöa.nda değişmektedir (gFransa = günümüz Fransa). Oyma heykelcikler gibi taşınabilir sanat eserleri; 35 byö gAlmanya’da çeşitli eserler, 28 byö Avrupa’da (gezegen) Venüs heykelcikleri, 26 byö gÇek Cumhuriyeti’nde göz ve çevresinin iyi bir şekilde belirtildiği fildişinden yapılma bir kadın başı: 100-80 byöa.na tarihlenen gGüney Afrika Blombos Mağarası’ndaki kırmızı toprak boyalı (kızıl killi) parçalar basit/sade/yalın -veya önemsizce yapılmış- bir sanat eseri veya bir gravürdür (maddenin oyulup işlenip/boyanıp bir yüzeye basılması tekniği), ayrıca yine burada olası sembolik davranış işaretleri, kabuktan boncuk dizilmeleri ve sofistike araçlar da basit/ilkel birer sanattır. H. sapiens çoğu zaman tabiatta doğal olarak bulunan mağara ve kaya barınaklarda yaşadı: 20 byö yaşam alanları büyüdü, açık alanlarda ahşap ve büyük hayvan kemikleri (direk ve/veya çerçeve olarak), deri (kaplama olarak) vb.den yapılan duvarımsılarla ateş ocaklarının da bulunduğu basit barınaklar/evler inşa etti, bir klanda/kabilede 25-100 kişi yaşıyordu. H. sapiens’in kasıtlı/planlı/tasarlanmış olarak yaptığı ilk mezarlardan biri (daha doğrusu kabir, makber veya gömüt) gİsrail’deki Jebel Qafzeh olup genç bir çocukla gömülmüş genç bir kadının kemiklerini içeriyor, aynı mağarada 21 kişinin daha iskeleti bulunmuştur: 40 byö.sine kadar gömütler basit ve seyrekti, bu tarihten sonra değerli eşyalar ve vücut süslemeleriyle gömülen ölüler eşliğinde gömütler ayrıntılandı ve çoğu cesedin üzerine kızıl kil serpiliyordu. H. sapiens başta Afrika’da yaşadığından buranın tropikal iklimine adapte olmuştu sonra 40 byö.sine kadar Asya, Avrupa ve Avustralya’ya yayılıp buralardaki iklime de adapte oldu, 20-15 byö.sinde de Amerika’ya yayıldı: Uzun bir süre yabani bitki ve hayvanlarla beslenen avcı-toplayıcıydı, 11 byö hala yabani gıda tüketimi önemli olmasına rağmen bitki ve hayvanları evcilleştirmeye başladı; cinsimizin genel anlamda her şeyi yiyebilmesi onun bir avantajıdır.[214]
___________________
[211] Robert Sanders, “160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans”, UC Berkeley News, 11 Haziran 2003, <https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/06/11_idaltu.shtml>; A. Aguirre de Cárcer, “Descubiertos en Etiopía los restos fósiles más antiguos de nuestra especie, Homo sapiens”, ABC.es, 12 Haziran 2003, <https://www.abc.es/hemeroteca/historico-12-06-2003/abc/Sociedad/descubiertos-en-etiopia-los-restos-fosiles-mas-antiguos-de-nuestra-especie-homo-sapiens_187262.html>; Wikipedia Contributes, “Homo sapiens idaltu”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens_idaltu>; “Homo sapiens”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens>; Erişimler: 3 Aralık 2017 ve 16 Mart 2019.
[212] Figür 108 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Homo Sapiens Idaltu.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_Sapiens_Idaltu.JPG> Erişim: 3 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[213] Figür 109: (Sol ve Orta) UC Berkeley News Center, <https://www.berkeley.edu/news/multimedia/2003/06/slideshow_pt1.html> sol için veya National Public Radio – US, <https://www.npr.org/programs/atc/features/2003/jun/humanfossil/idaltu.html>; (Sağ) Księżycowa Hipoteza, <https://ksiezycowahipoteza.wordpress.com/rozne2/>; Erişimler: 17 Mart 2019.
[214] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags. (bu kısmı çevirirken TDK Güncel ve Büyük Türkçe Sözlüklerinden de yararlandım).
[one-half-first]
[one-half-first]
___________________
[215] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Singa”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 29 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/singa> Erişim: 4 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[216] Figür 110: Wikimedia Commons contributors, “File:Singa. Homo sapiens.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Singa._Homo_sapiens.jpg> Erişim: 4 Aralık 2017.
[217] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Qafzeh 6”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/qafzeh-6> Erişim: 4 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[218] Figür 111: Wikimedia Commons contributors, “File:Panel1-Qafezh 6 01-01-1980 0-39-18 327×239.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Panel1-Qafezh_6_01-01-1980_0-39-18_327x239.jpg> Erişim: 4 Aralık 2017.
[219] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Qafzeh: Oldest Intentional Burial”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 1 Nisan 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/burial/qafzeh-oldest-intentional-burial>; Scott J. Brown, “Neanderthals and Modern Humans in Western Asia”, Karmak, SGT: 27 Ağustos 2002, <https://www.karmak.org/archive/2003/01/westasia.htm>; Bernard Vandermeersch, “Qafzeh, histoire des découvertes”, Bulletin du Centre de recherche français à Jérusalem, Cilt: 18, 2007, <https://journals.openedition.org/bcrfj/226>; Wikipedia Contributes, “Skhul and Qafzeh hominins”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Skhul_and_Qafzeh_hominins>; Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019; bk. dipnot 154. Ayrıca -ek olarak- bk. Ignacio de la Torre Sáinz, Manuel Domínguez-Rodrigo, “El Paleolítico Medio En El Próximo Oriente: Una Síntesis Regional”, Complutum, Cilt: 11, 2000, <http://revistas.ucm.es/index.php/CMPL/article/view/CMPL0000110009A/29724> Erişim: 5 Aralık 2017.
[220] Figür 112: Wikimedia Commons contributors, “File:Qafzeh.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Qafzeh.JPG> veya <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/8/86/20171103131905%21Qafzeh.JPG> Erişim: 6 Aralık 2017.
[221] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Liujiang”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/liujiang> Erişim: 6 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[222] Figür 113: Wikimedia Commons contributors, “File:Liujiang cave skull-a. Homo Sapiens 68,000 Years Old.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Liujiang_cave_skull-a._Homo_Sapiens_68,000_Years_Old.jpg> Erişim: 6 Aralık 2017.
[one-half-first]
___________________
[223] Jim Bowler, “Mungo Man moves to National Museum, but he’s still not home”, The Conversation, 3 Kasım 2015, <http://theconversation.com/mungo-man-moves-to-national-museum-but-hes-still-not-home-49575>; Wikipedia Contributes, “Hematite”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hematite>; Wikipedia Katılımcıları, “Hematit”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Hematit>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[224] Figür 114: Jim Bowler, ags.
[225] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Cro-Magnon 1”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 5 Ağustos 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/cro-magnon-1>; Wikipedia Contributes, “European early modern humans”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/European_early_modern_humans>; “Cro-Magnon rock shelter”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cro-Magnon_rock_shelter>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[226] Wikipedia Contributes, “Ethnic groups in Europe”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Europe>; “Prehistoric Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Prehistoric_Europe>; “Indo-European migrations”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_migrations> “Indo-European languages”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_languages>; “Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Europe>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[227] Figür 115: (Üst) Wikimedia Commons contributors, “File:Cro-Magnon.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cro-Magnon.jpg>; (Alt) Australian Museum, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-sapiens-modern-humans/#gallery-279-5>; Erişimler: 7 Aralık 2017. Ayrıca (ek olarak) kolye için bk. Smithsonian Ins. NMNH: Human Origins, <http://humanorigins.si.edu/cro-magnon-shell-bead-necklace> Erişim: 21 Mart 2019.
[one-half-first]
___________________
[228] Wikipedia Contributes, “Minatogawa Man”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Minatogawa_Man> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019.
[229] Figür 116: Wikimedia Commons contributors, “File:Fossil of Minatogawa Man.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fossil_of_Minatogawa_Man.jpg> Erişim: 8 Aralık 2017.
[230] Mandy Southgate, “Recommended: ‘One Million Years’ At The Natural History Museum”, Emm in London, 6 Mayıs 2014, <https://www.emminlondon.com/2014/05/recommended-one-million-years-at.html> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019; Lisa Hendry, “Bringing a Neanderthal to life: the making of our model”, The Trustees of The Natural History Museum, London, 17 Şubat 2018, <http://www.nhm.ac.uk/discover/bringing-a-neanderthal-to-life-the-making-of-our-model.html> Erişim: 21 Mart 2019.
[231] Figür 117: (Üst) The Trustees of The Natural History Museum, London, <http://www.nhm.ac.uk/discover/how-we-became-human.html>; (Alt) Mandy Southgate, ags.; Erişimler: 8 Aralık 2017. (Bu siteyi tavsiye ediyorum <http://www.kenniskennis.com/site/Home/>).
___________________
[232] Helen Thompson, “Paleoartist Brings Human Evolution to Life”, Smithsonian-Mag, 7 Mayıs 2014, <https://www.smithsonianmag.com/science-nature/bringing-human-evolution-life-180951155/> Erişim: 9 Aralık 2017.
[233] Figür 118 vd.: World Of Mysteries, <http://www.themysteryworld.com/2015_05_01_archive.html> veya 4-BP, <http://4.bp.blogspot.com/-54_jX2DELbk/…sapiens.jpg> Erişim: 9 Aralık 2017 veya The Trustees of The Natural History Museum, London, <http://www.nhm.ac.uk/discover/first-britons.html>; daha fazlası için bk. Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/exhibitions-hyper-realistic-reconstructions-paleoanthropology/houston-usa-21/lascaux-international-exhibition-41.html> Erişim: 22 Mart 2019; Ayrıca (ek olarak) bk. Getty Images, <https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/visitors-pass-by-wax-figures-representing-the-cro-magnon-news-photo/153998170> Erişim: 9 Aralık 2017. (Bu siteyi tavsiye ediyorum <http://www.daynes.com/>).
[234] Christina Kåremo Sköldkvist, “Pressinformation: Den mänskliga resan”, Naturhistoriska riksmuseets, SGT: 3 Ağustos 2018, <http://www.nrm.se/ommuseet/press/pressinfoutstallningar/denmanskligaresan.9003173.html> Erişimler: 10 Aralık 2017 ve 22 Mart 2019; NRM Staff (yy.), “Fakta om de mänskliga rekonstruktionerna”, Naturhistoriska riksmuseets, 2 Eylül 2009, <http://www.nrm.se/download/18.6321786f122df65955f80006100/1367705502192/FaktaOmRekonstruktionerna2009.pdf> Erişim: 22 Mart 2019.
[235] Figür 119 vd.: NRM, <http://www.nrm.se/images/18.5a9ee81411905b544f68000820/DMR+SW+10+besk.jpg> Erişim: 10 Aralık 2017 veya <http://www.nrm.se/download/18.5774ebc811a590cf0748000336/1367705501953/FaktaOmDmrOchHöjdpunkter.pdf>; daha fazla görsel için bk. Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/exhibitions-hyper-realistic-reconstructions-paleoanthropology/sweden-7/the-human-journey-21.html> ve <http://www.daynes.com/en/hominids-reconstructions/homo-sapiens-cro-magnon-30.html>; fotoğrafı çeken bilgisi için bk. Nättidningen Svensk Historia, <https://svenskhistoria.se/den-manskliga-resan/>; Erişimler: 22 Mart 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 93. KONU
BU İNSAN TÜRLERİNE BENZER OLARAK ARALARDA BAŞKA TÜRLER VE/VEYA ALT TÜRLER DE YAŞADI (H. rudolfensis, H. erectus georgicus, H. antecessor, H. cepranensis, H. heidelbergensis, H. rhodesiensis, H. floresiensis)
[one-half-first]
___________________
[236] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo rudolfensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-rudolfensis> Erişim: 22 Mart 2019.
[237] Figür 120 vd.: Bayerischer Rundfuk, <https://www.br.de/themen/wissen/homorudolfensis-urmensch…> veya <https://www.br.de/themen/wissen/besiedlung-europa-moderner-mensch-100.html>; daha fazlası için, kafayı biraz daha yandan görebilmek için bk. Getty Images, <https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/reconstruction-on-the-homo-rudolfensis-1-8-to-2-5-million-news-photo/582628334> veya e-wiki, <http://e-wiki.org/tr/images/Homo_rudolfensis#images-4>; tam yan için -sağ alttaki- bk. Welt, <https://www.welt.de/wissenschaft/article108557276/Fleisch-beguenstigte-Aufstieg-des-Fruehmenschen.html#cs-title.jpg>; Erişimler: 22 Mart 2019.
[238] Wikipedia Contributes, “Homo erectus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus#Homo_erectus_georgicus> Erişim: 22 Mart 2019.
[239] Figür 121 vd.: WFTGA Convention Georgia, <https://wftga2019.com/blog-items/21-the-oldest-europeans-were-found-in-georgia> veya Agenda, <http://agenda.ge/en/news/2016/2247>; Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/exhibitions-hyper-realistic-reconstructions-paleoanthropology/georgia-18/zezvu-and-mziu-36.html>; Erişimler: 23 Mart 2019; daha fazlası için bk. Natacha Bineau, Musée de Préhistoire des gorges du Verdon, <http://www.museeprehistoire.com/fileadmin/mediatheque/quinson/documents/Espace_presse/2011-Dossier-presse-DeHomogeorgicus-Otzihommedesglaces-MuseeQuinson.pdf> s. 6, 7, Erişim: 11 Aralık 2017.
___________________
[240] Wikipedia Autoren, “Homo antecessor”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_antecessor>; Colaboradores de Wikipedia, “Homo antecessor”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_antecessor> Erişimler: 23 Mart 2019.
[241] Figür 122: Flickr, <https://www.flickr.com/photos/jlmaral/10829498/in/photostream/> ve <https://www.flickr.com/photos/jlmaral/10233457/in/photostream/> Erişim: 12 Aralık 2017 veya Wikimedia Commons contributors, “File:Homo antecessor male.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_antecessor_male.jpg> Erişim: 23 Mart 2019.
[242] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Ceprano”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 29 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/ceprano>; Contributori di Wikipedia, “Homo cepranensis”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_cepranensis>; Wikipedia Contributes, “Ceprano Man”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ceprano_Man>; Wikipedia Autoren, “Homo cepranensis”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_cepranensis>; Erişimler: 23 Mart 2019.
___________________
[243] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo heidelbergensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 13 Aralık 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-heidelbergensis>; “Fire-Altered Stone Tools”, <http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/hearths-shelters/fire-altered-stone-tools>; Wikipedia Contributes, “Homo heidelbergensis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_heidelbergensis>; “Homo rhodesiensis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_rhodesiensis>; תורמי ויקיפדיה, “הומו היידלברגנסיס,” ויקיפדיה, האנציקלופדיה החופשית, <https://he.wikipedia.org/wiki/הומו היידלברגנסיס>; Fran Dorey, “Homo heidelbergensis”, Australian Museum, SGT: 11 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-heidelbergensis/>; Erişimler: 26 Mart 2019.
[244] T.C. Türk Dil Kurumu (TDK) “Büyük Türkçe Sözlük”ten aynen aktarıyorum <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> (erişim: 26 Mart 2019): “Polimorfizm”: Bir tür veya populasyon içinde farklı şekilli bireylerin bulunuşu: Kendiliğinden alelik varyasyonlar gösterme ya da DNA restriksiyon modelinde değişiklik gösterme: Birkaç biçimde bulunma durumu, özellikle aynı canlı türünün birkaç değişik biçim gösterme durumu: Gelişim sürecinin değişik devrelerinde farklı biçimler gösterme hâli veya özelliği: Bir toplumda yalnızca tekrarlayan mutasyonlarla sürdürülemeyecek oranlarda var olan, seyrek sıklıktaki süreklilik göstermeyen iki veya daha fazla genetik özelliğin birlikte oluşumu: Birkaç farklı biçimde olma durumu, çok biçimlilik. “Polimorfik”: Aynı popülasyon içerisinde ve aynı türe ait farklı eşeylerde, iki ve veya daha çok belirgin farklılık gösteren: Çeşitli veya pek çok formu olan, gelişimin farklı evrelerinde farklı formlarda görülen. “Dengelenmiş Polimorfizm”: Bireylerin iki ya da daha fazla tipinin dengeli olarak bir arada bulunması: Bir populasyonda bir genin bir karakter ya da farklı alellerinin şekilleri: Devamlı yeni döllerin meydana geldiği bir populasyonda iki ya da daha fazla formun birkaç döl aynı durumda kalması. “Alel”: Her biri, bir karakterin farklı şekilde belirmesine sebep olan, tek bir gen lokusunun iki veya daha fazla sayıda olabilen alternatif şekilleri. “Lokus”: Belli bir gen ya da bu genin alellerinden birinin kromozom üzerinde bulunduğu düşünülen yer: Kromozomların üzerlerinde genlerin bulunduğu özel yerler: Yer: Genlerin DNA üzerindeki fiziksel yerleşim yeri.
[245] Figür 123: Smithsonian’s, “Homo heidelbergensis”, ags.
___________________
[246] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Kabwe 1”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/kabwe-1>; Wikipedia Contributes, “Homo rhodesiensis”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_rhodesiensis>; Wikipedia Autoren, “Homo rhodesiensis”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_rhodesiensis>; Erişimler: 26 Mart 2019.
[247] Figür 124 vd.: BBC Earth, <http://www.bbc.com/earth/story/20151013-how-interbreeding-shaped-us>; tam boy için bk. Wikimedia Commons, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Burgos_-_Museo_de_la_Evoluci%C3%B3n_Humana_(MEH)_-_Homo_Rhodesiensis.JPG> veya Flickr, <https://www.flickr.com/photos/evolucionhumana/6005868976>; Erişimler: 13 Aralık 2017 ve 26 Mart 2019; daha fazla ve detay görselleri için bk. Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/hominids-reconstructions/homo-rodhesiensis-kabwe-broken-hill-16.html> Erişim: 26 Mart 2019.
[248] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo floresiensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 31 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-floresiensis>; “LB-1”, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/lb-1>; Wikipedia Contributes, “Stegodon”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Stegodon>; Erişimler 27 Mart 2019.
[249] Figür 125 vd.: Flickr, <https://www.flickr.com/photos/ideonexus/4697879879/in/photostream/>; aynı modelin farklı açılardan görselleri için bk. Flickr, <https://www.flickr.com/photos/ideonexus/4697881191/in/photostream/>; iNews, <https://inews.co.uk/news/science/humans-prime-suspect-making-hobbit-relative-extinct/> Erişimler: 27 Mart 2019 ve/veya Smithsonian’s, “Homo floresiensis”, ags.
___________________
[250] Figür 126 vd.: Godfrey Oswald, “Human Origins 101: The Basics”, Library World Records, Yaz 2012, <http://www.lwrw.org/Part2.htm> Erişim: 27 Mart 2019; Ayrıca (ek olarak) şu dördüne bk. Paper Blog, <http://en.paperblog.com/classifying-cultures-grade-v-clade-451015/>; Hand Research, <http://www.handresearch.com/news/primatology-palm-reading-primate-hands-family-tree.htm>; Erişimler: 14 Aralık 2017; W.W. Norton and Company, Inc., <http://www.wwnorton.com/college/anthro/our-origins2/ch/09/answers.aspx>; bu slaytı tavsiye ediyorum Slide Share, <https://www.slideshare.net/EDU3364/hominizacin-72386014>; Erişimler: 27 Mart 2019.
[251] Figür 127: Open Learn, <https://www.open.edu/openlearn/nature-environment/natural-history/studying-mammals-food-thought/content-section-4> ve/veya Exploring Theosophy, <http://www.davidpratt.info/ape1.htm> Erişimler: 14 Aralık 2017.
SİTE DİZİNİNDEKİ 94. KONU
İNSAN CİNSİNİN BEYİN HACMİNİN ARTMASI VE BEYİN-ZEKA HAKKINDA
İnsanın evrimsel süreci içerisinde (zamanla gelişmesi sırasında) genel anlamda beyin hacminin büyüdüğü açık bir şekilde görülür. Australopithecus cinsindeki türlerin beyin hacimleri 300-600 cm3 arasında değişirken sonrasındaki temel insan türlerini geçmişten geleceğe doğru sıraladığımızda beyin hacimleri belirtilen aralıklarda olup şu şekilde artmıştır: H. habilis 510-660 cm3, H. ergaster 700-850 cm3, H. erectus 850-1100 cm3, H. heidelbergensis 1100-1300 cm3, H. neandertalensis 1200-1800 cm3 ve H. sapiens 1000-1850 cm3. H. neandertalensis’in beyin hacmi büyük olmasına rağmen alnı biraz basıktır. H. sapiens’te alın kısmı yukarıya -öne- doğru geliştiği için zekada ilerleme olmuştur. Yanı sıra geçmişten geleceğe doğru insanları sıraladığımızda beyindeki kıvrım sayısının yavaş yavaş arttığını görürüz.[252]
Evrimsel süreç içerisinde memeli beyninde serebral korteks ve neokorteks bölgesi gelişti: Bu ikisi memeli beynini (beynin alt-orta kısmının üstündeki üst beyin diyebileceğimiz serebrumu) dıştan çevreleyen katmanlardır ve sadece memelilerde bulunur. Serebral korteks; beynin dış yüzeyinin katlanıp kıvrıldığı katmanlardır ki bu kıvrımlarla yüzey alanı da artar (kıvrımlar beyaz maddeyi çevreleyen gri madde madde olup beyin yarımkürelerinde dıştan içe doğru beyin yarımküre uzunluğunun yaklaşık çeyrek-yarım arası kadar uzanır), insanda 2-4 mm arasında olup beyin ağırlığının %40 civarını oluşturur, insan beyninde bulunan ∼86 milyar tane nöronun ∼16 milyarı buradadır, insanda serebral korteksin %∼90’ını neokorteks oluşturur ve tüm beynin (yani tüm beyni halı gibi açıp düz olarak serdiğimizde bütün beynin) %∼76’sı neokorteks’tir. Neokorteks; duyusal algı (5 duyu), biliş (idrak, kavrama, bilinç, bilinçli olma, farkında olma), motor komutların üretimi (emir verip yönetmek, kontrol/komuta etmek), uzaysal muhakeme (mantıklı düşünme) ve dil gibi yüksek düzey beyin fonksiyonları buradan yürütülür. İnsan beyni vücut ağırlığının %∼2’sidir ama enerjinin %∼20’si beyin tarafından kullanılır.[253]
Zeka beyin ağırlığına, hacmine ve nöron sayısının fazlalığına doğrudan bağlı değildir. Örneğin Afrika filinin beynindeki bu üç özellik insanınkinin ~3 katıdır. İnsan zekası beyin ağırlığı, hacmi, nöron sayısı, nörolojik bağlantı sayısı (sinaps), beyin hacminin vücut hacimine oranı, neokorteksin büyüklüğü, kıvrım sayısı gibi etmenlere doğrudan değil dolaylı olarak bağlıdır çünkü bu özelliklerin bir takımı veya birkaçı yunus, fil ve balina gibi canlıların bazı türlerinde insandan daha fazladır, insanı diğer hayvanlara göre “zeki” (gerçi zeka ne demekse, her canlı kendine göre zekidir, insanı insan yapan desek daha doğru olur) insanı insan yapan doğrudan asıl unsur beynin ön kısmının gelişmiş olmasıdır (frontal lob / ön lob / ön beyin). Frontal lob alnın arkasında bulunup beynin evrimleştiği son bölgedir ve insan beyninin üçde ikisini (2/3) oluşturur: Frontal lobun özellikleri; bilinçli olma – farkında olma (bilinç, biliş), dürtülerin / iç güdülerin kontrolü veya bastırılması, kişilik/karakter, kendini yönetme, karar alma/verme, geleceği planlama, düşüncelerin kelimelere dökülmesi (dil), (beyinde dopamine duyarlı nöronların çoğu ön lobda bulunur bu bağlamda) ödüllendirme ve motivasyon, empati, anıları biçimlendirme, dikkatin yoğunlaştırılması, nesneleri karşılaştırma (sınıflandırma), yürüme ve koşma gibi hareketleri koordine etme (yanı sıra şu unutulmamalıdır ki beyinde herhangi bir bölgedeki bir özellik diğer bölgelerle de bağlantılıdır).[254]
İnsanın beyninin gelişmesinde temel olarak 6 faktör vardır. 1- El-Göz koordinasyonu: Ormandan çıkıp savana hayatına geçen (ağaçtan düzlüğe inen ve elleri serbest kalan) insan av olmamak adına aletler yaptı ve avcılardan korundu, alet yaptıkça beyin gelişti ve/veya beyin geliştikçe de daha iyi alet yaptı. 2- Karşıt Başparmak: İnsana giden evrimsel süreç boyunca elin başparmağı uzamıştır, bunun sebebi yapılacak aletin malzemelerinin daha iyi tutulup/kavranıp daha kaliteli aletlerin yapılabilmesidir (kısacık bir el başparmağınız olduğunu düşünün doğru dürüst bir bardağı bile tutamazsınız). 3- Sosyal Yaşam ve Tür İçi İletişim: İnsanların birlikte gruplar halinde yaşaması, dayanışması, dış tehlikelere karşı beraberce korunulması, grup bireyleri aralarındaki iletişimin güçlü olması gibi durumlar beynin gelişmesini desteklemektedir. 4- İki Ayak üzerinde Yürüme: Dik duran bir canlı türü, aynı türün durmayanına göre, herhangi bir tehlikeyi gözlerinin daha yüksekte olmasından dolayı daha çabuk fark edecektir. Dik yürüme ile bacak kaslarımız güçlenip kollarımız kısalmıştır; denge bağlamında iç kulağımız karmaşıklaşıp denge mekanizmalarımız gelişmiştir. Kemiklere ve eklemlre binen yük dağılımdan dolayı iki ayak üzerinde yürünürken daha az, dört ayak üzerinde yürünürken daha çok enerji harcanır bu bağlamda ağaçlardan düzlüklere inip çok uzun mesafelere yayılan atalarımız için dik yürüme avantajlıydı: Dik yürüme ile dikine alanın azalmasından dolayı tepedeki güneş ışığına daha az maruz kalınır ve enine esen rüzgarın çarpacağı alanın artmasından dolayı da daha çok serinleme imkanı bulunur bu bağlamda uzun mesefe yürüyüşlerinde/göçlerinde ısı dengesi de sağlanmış olur. Dik yürümeyle daha rahat harekete ve daha fazla hareket alanına sahip olma bağlamında ve de serbest kalan ellerle alet yapma eşliğinde av olma durumunun azalması avcı olma durumunun ise artması görülmüştür. 5- Cinsel Seçilim: Atalarımızın dişileri kendilerine eş olarak daha zeki, daha güçlü, daha sosyal olan erkekleri seçme eğilimindedir, bu seçim erkekler için de geçerlidir bu bağlamda (ve daha zeki olanlarda karşı cinsi etkileyip üreme şansının daha fazla olmasından veya hayatta kalıp daha çok üremesinden dolayı) cinsel seçilim beynin gelişmesindeki bir faktördür. 6- Et Ağırlıklı Hepçil Diyet: Ağaçlardaki atalarımız otçuldu, düzlüklere inme ve ot bulamama sebebiyle artık etrafta bulabildiği hayvan etiyle de beslenmeye başladı; et, beyin ve gelişimi için çok değerli bir yiyecektir.[255] İnsanın beyin kapasitesi evrimsel süreç boyunca durmadan artmıştır: Fakat ~130 bin yıldır hiç artmamıştır. Gelecekte beyin kapasitemizin artması veya azalması bizim yapacağımız şeylere bağlıdır.[256-1]
Pew Research Center şirketinin USA (ABD)’de 2018’de yaptığı “Canlıların evrimine inanıyor musunuz?” sorusunun yetişkinlere sorulduğu bir ankette %81 evet çıkmıştır: Aynı şirketin aynı yerde 2014’te yaptığı American Association for the Advancement of Science (AAAS, Bilimin Gelişimi Amerikan Derneği)’ndeki bilim adamlarına aynı sorunun sorulduğu bir ankette ise %98 evet çıkmıştır.[256-2]
___________________
[252] 178, 182, 183, 189, 192, 196, 201, 240, 243 ve 246. dipnotlara bk.
[253] 122. dipnota bk.; Wikipedia Contributes, “Cerebrum”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cerebrum>; “Cerebral cortex”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cerebral_cortex>; “Neocortex”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Neocortex>; “Human brain”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human_brain>; Erişimler: 01 Nisan 2019.
[254] Çağrı Mert Bakırcı, “İnsan Zekasının Evrimi: Neden Sadece İnsanın Beyni Bu Kadar Evrimleşmiştir?”, Evrim Ağacı, Yayın tarihi: 21 Nisan 2011, SGT: 5 Mart 2019, <https://evrimagaci.org/insan-zekasinin-evrimi-neden-sadece-insanin-beyni-bu-kadar-evrimlesmistir-41>; Wikipedia Contributes, “List of animals by number of neurons”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_animals_by_number_of_neurons>; “Brain-to-body mass ratio”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Brain-to-body_mass_ratio>; Sinan Canan, “Beyin Nasıl Oluştu?”, [YouTube videosu], Açık Beyin, Video yayın tarihi: 16 Ekim 2017, <https://youtu.be/7HLcT1eYCWw>; Zawn Villines, “Frontal lobe: Functions, structure, and damage”, Medical News Today, 29 Haziran 2017, <https://www.medicalnewstoday.com/articles/318139.php>; Erişimler: 1 Nisan 2019.
[255] Bakırcı, “İnsan Zekasının Evrimi…”, ags.
[256-1] Sultan Tarlacı’nın TV’de söylediği bağlantı bulunup eklenecek.
[256-2] David Masci, “For Darwin Day, 6 facts about the evolution debate”, Pew Research Center, 11 Şubat 2019, <https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/02/11/darwin-day/> Erişim: 2 Nisan 2019.
[one-half-first]
___________________
[257] Figür 128 vd.: Evolution Textbook, <http://www.evolution-textbook.org/content/free/figures/25_EVOW_Art/11_EVOW_CH25.jpg> veya benzeri için Scientific Art, <http://www.scientific-art.com/portfolio%20palaeontology%20pages/skulls.htm>; Erişimler: 15 Aralık 2017.
[258] Figür 129 vd.: La Ciencia y sus Demonios, <https://cnho.files.wordpress.com/2015/04/evolucion-humana-cerebro.jpg> veya benzeri için Research Gate, <https://www.researchgate.net/figure/Human-evolution-based-on-skull-endocasts-of-fossil-archaic-primates-and-early-hominids_fig4_317784454> (Yükleyen: Vincent van Ginneken) veya aynısı için Eduardo Gómez, <https://www.slideshare.net/EDU3364/hominizacin-72386014> (22. slayt) veya Инфоурок, <https://infourok.ru/prezentaciya-razvitie-soznaniya-i-lichnosti-759482.html> (14. görsel); Erişimler: 2 Nisan 2019. (Bu görseli kimin yaptığını bulamadım). İlk başta buradan almıştım fakat bu link şu an açılmıyor <https://myweb.rollins.edu/jsiry/Pleistocene_Brains.html> Erişim: 15 Aralık 2017.
[259] Figür 130 vd.: Daily Mail Science & Tech, <https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2640717/Brain-brawn-Humans-evolved-weedy-free-energy-power-mind.html>; Ayrıca (ek olarak) bk. Sarah Griffiths, “Brain over brawn: Humans evolved to be weedy to free up energy to power the mind”, Daily Mail Science & Tech, 27 Mayıs 2014, <aynı link>; Erişim: 15 Aralık 2017.
[260] Figür 131: Richard Bizley, Science Photo Library, <https://www.sciencephoto.com/media/170776/view/human-evolution-artwork> Erişim: 2 Nisan 2019 veya Richard Bizley, Fine Art America, <https://fineartamerica.com/featured/human-evolution-artwork-richard-bizley.html> Erişim: 15 Aralık 2017.
[two-sixths-first]
7-6 myöa
[/two-sixths-first][two-sixths]
3,85-2,95 myöa
[/two-sixths][two-sixths]
3,3-2,1 myöa
[/two-sixths][clearfix]
[two-sixths-first]
2,4-1,4 myöa
[/two-sixths-first][two-sixths]
1,8 myö
[/two-sixths][two-sixths]
1,9-1,4 myöa
[/two-sixths][clearfix]
[two-sixths-first]
1,89 myö-143 byöa
[/two-sixths-first][two-sixths]
860 byö (tarih net değil)
[/two-sixths][two-sixths]
800/700-200 byöa
[/two-sixths][clearfix]
[two-sixths-first]
100-50 byöa
[/two-sixths-first][two-sixths]
400-40 byöa
[/two-sixths][two-sixths]
300 byö-Günümüz
[/two-sixths][clearfix]
Üstteki 12 tane rekonstrüksiyon modelini yapan Adrie Kennis ile Alfons Kennis‘tir ve Alice Roberts’in yazdığı “Evolution the Human Story” adlı kitapta geçmektedir (Dorling Kindersley Limited).[261/Figür 132(12’si için)] (Zaman aralıkları, öncesinde işlediğimiz ilgili konulardandır), (12 görseli tek tek düzenleyen: Alper Çadıroğlu).
___________________
[261] Figür 132 vd.: (12’si için bk.) A Home for Design, <https://ahomefordesign.com/?NodeId=uivp> Erişim: 16 Aralık 2017 veya Imgur, <https://imgur.com/I2N82cz>; Ayrıca (ek olarak) şu dördüne bk.: Bu 12’sinin daha büyük/kaliteli/net görselleri için orijinal sitesinden de bakabilirsiniz Kennis & Kennis Reconstructions, <http://www.kenniskennis.com/site/sculptures/Head%20reconstructions%20realistic/>; Bulunduğu kitap için bk. Alice Roberts, “Evolution: The Human Story”, Dorling Kindersley Ltd, Eylül 2011, <https://books.google.com.tr/books?id=XGFpC2von_cC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q&f=false> (Google Books); Alice Roberts, <https://www.alice-roberts.co.uk/books>; Dorling Kindersley Limited, <https://www.dk.com/uk/book/9781405361651-evolution-the-human-story/>; Erişimler: 3 Nisan 2019.
SİTE DİZİNİNDEKİ 95. KONU
İNSANA EVRİMİN GÖSTERİMLERİ VE AĞIZ İLE ANÜSÜN EVRİMLEŞMESİ
“Evrimsel süreçte ilk başta ağız mı yoksa anüs mü oluştu?” sorusu tartışmalı olsa da eldeki veriler blastopordan ilk başta ağızın ve sonra da ondan anüsün oluştuğunu işaret etmektedir, şöyle ki: 600 myö-günümüz zaman aralığında yaşayan (ilkler hariç) Protostomia kladındaki hayvanların embriyonik gelişimi sırasında hücrelerle dolu yuvarlağımsı embriyo başta hücrelerin kenarlara çekilip içinin boşaldığı blastula evresine geçer sonra blastula bir yerden içe doğru kıvrılır/çöker/oyuklaşarak gastrula evresine girilir sonra da çökmeden dolayı meydana gelen dıştaki açıklığa blastopor yani ilkin-ağız denir, çökmenin içe doğru derinleşip ağızın ters/diğer tarafında ise (bileteral / vücut simetrisi eşliğinde) tekrar çökme oluşur ve buraya da anüs denilir, böylece önce ağız sonra da anüs oluşur. 540 myö-günümüz zaman aralığında yaşayan (ilkler hariç) Deuterostome üst şubesindeki hayvanlarda ise bu durumun tersi olur yani önce anüs sonra da ağız oluşur. “İlkler hariç” kısmını açacak olursak ilk Protostomia ile Deuterostome’ler solucan-benzeri canlılar olup tek deliklerinin bulunduğu yani sadece ağız ve/veya anüs görevi gören tek bir deliğin olduğu (veya sadece ağız, veya sadece anüs, veya hem ağız hem de anüs görevi gören tek bir deliğin olduğu) düşünülmektedir ama başlangıçta ağızımsı bir görevi olan tek bir deliğin olduğu görüşü biraz daha öndedir; Protostamia’lar günümüzde yaklaşık 1 milyon canlı türüne, Deuterostome’ler ise günümüzde yaklaşık 60 bin canlı türüne evrildi. İnsan embriyosunda ilk 4. haftada ağız, 8. haftada ise anüs oluşur.[264]
İnsanın tüm hücreleri 7 senede bir “tamamen” yenilenir.[265] Normalde vücut hücrelerinin çoğu 3 ayda bir yenilenir: Beyin hücreleri birkaç senede bir yenilenir: Bunların dışında kalan az sayıdaki bazı hücrelerin yenilenmesi ise 7 seneyi bulur.[266]
___________________
[262] Figür 133: The Boston Globe, <https://www.bostonglobe.com/rw/Boston/2011-2020/WebGraphics/Ideas/BostonGlobe.com/2012/10/ascent/img/evolution_early_man.jpg> Erişim: 3 Nisan 2019; veya M. Gerhard Buurman vd., “Serial Porsche”, Wissenschaft Künste Medien, Turia Kant, 2015, <https://www.academia.edu/19743118/Serial_Porsche> Erişim: 17 Aralık 2017, s. 26, 34 (Academia).
[263] Figür 134: Nobu Tamura, Deviant Art, <https://www.deviantart.com/ntamura/art/Evolution-project-178230251> Erişimler: 17 Aralık 2017 ve 3 Nisan 2019.
[264] Wikipedia Contributes, “Embryological origins of the mouth and anus”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Embryological_origins_of_the_mouth_and_anus>; “Protostome”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protostome>; “Deuterostome”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Deuterostome>; “Gastrulation”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Gastrulation>; “Blastula”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Blastula>; “Kimberella”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Kimberella>; “Saccorhytus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Saccorhytus>; “Vetulicolia”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Vetulicolia>; Wikipedia Katılımcıları, “Gastrulasyon”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Gastrulasyon>; Erişimler: 3 Nisan 2019.
[265] (Birçok ödülü olan bu filmde geçen bir repliktir/sözdür): Richard Schenkman [Yönetmen], “The Man from Earth” [Film], Yapım: Emerson Bixby vd., 2007, <https://www.imdb.com/title/tt0756683/> veya Wikipedia Contributes, “The Man from Earth”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/The_Man_from_Earth>; Erişimler: 4 Nisan 2019.
[266] Caner Taslaman’ın TV’de söylediği bağlantı bulunup eklenecek.
SİTE DİZİNİNDEKİ 96. KONU
BEYİN VE GÖZÜN EVRİMLEŞMESİ VE HAYAT AĞACI (BİLGELİK AĞACI)
Beyin. 3,5-3 milyar yıl önce ilk canlılar olarak oluşan Bakteriler ve Arkeler tek hücreli oldukları için gereksinimleri kendine yeterli ve hücre içi iletişimleri basitti. ~650 milyon yıl önce çok hücreli organizmalarda ise belirli hücreler sindirimle uğraşıp, bazıları dolaşımı sağlayıp, bazıları da koruyucu bir tabaka oluşturup vs. bu şekilde hücreler arası uzmanlaşma sağlanıldı. Kimyasal sinyaller ya da hormonlar en ilkel organizmalarda bile mevcuttu. Hücreler arası uzmanlaşmanın sağlanmasıyla sinir hücreleri “nöronlar” oluşmuştu. İlk olarak sudaki “yassı solucanlar”, nöronların bir ganlionda kümelendikleri bir sinir sistemi geliştirmişlerdi (Ganglion: nöronların oluşturduğu kümelenmedir). Ganglionun sinirler ve beyin arasındaki evrimsel halka olduğu saptanmıştır. Sudaki yumuşakçalarda sinir sistemi bağırsak etrafında olduğu için genişlemesi bağırsağı sıkıştıracağından beyin büyüklüğü sınıra ulaşmıştı. Beynin gelişmesi için sinirlerin bağırsaktan ayrılması gerekiyordu. Bir kafanın gelişmesiyle ağzın ve göz oyuklarının burada kendilerine yer bulmaları “harekette avantaj” sağlıyordu. Nöron hücreleri ilk başlarda ‘mide’ gibi bölgelerde vücutta dağınık bulunuyordu. Sonra bu nöronlar en uygun yer olarak kafada birleşti ve çoğaldı. Bu ilkel beyin olan ganglion kümelenmesi “yassı solucan”ının başında oluşmuştu. Yararlılığı görülen bu uyarlanma, ilerleyen süreçte gelişecekti.
Kafanın/Beynin oluşmasının sebeplerini özetleyecek olursak: Başlangıçta nöronlar bağırsak kısmında bulunuyordu. Nöronların genişlemesi bağırsağı sıkıştırmaya başladı. Bu yüzden nöron kümeleri sınıra ulaştı ve kendilerine vücutta başka yer bulmaları gerekiyordu. Metabolizmanın/vücudun uç kısımlarının boş olması, nöronlar için elverişliydi. Kafanın oluşacağı bu uç kısmın; hayvanın hareket kabiliyetini olumlu yönde arttırmasına bağlı olarak, nöronların burada kümelenmesi başladı: 600-500 milyon yıl öncesi zaman aralığında (yassı solucanlarda ve/veya yassı su solucanında -Spriggina floundersi- ve Pikaia, Haikouichthy, Myllokunmingia, Lancelet gibi balık benzeri ya da ön/ilk balıklarda): Oluşan bu kafa hayvana üstün hareket özelliği sağlamaktaydı.
~530/500 milyon yıl önce omurgalı balığın oluşması omuriliğin ve beynin gelişmesini sağladı. Devam eden bu süreçte beyin lobları gelişti ve talamus oluştu. Kafatasında büyük bir beyin oluştu ve buradan çıkan sinirler omurganın aşağılarına kadar ulaştı. Sonra 380/350-300 milyon yıl öncesi arasında başta sudan karaya çıkan amfibilerin ve onlardan da sürüngenlerin oluşmasıyla ve devamında bu canlılarda ön beyin bölgesi daha da gelişti. Sürüngenlerde beyin büyüklüğü ile vücut büyüklüğü bağlantılı olarak aynıdır. İlerleyen dönemlerde beyinde ‘temel anlamda’ herhangi bir gelişme olmamıştır. Nitekim 220-66 milyon yıl öncesi arasında memelilere giden yolda ve memelilerde serebral korteksin oluşup gelişmesiyle beyin büyüklüğünde (yani beynin vücuda oranında) ve zekada büyük bir sıçrama görülür. (Serebral Korteks, beynin dış yüzeyinde olup kıvrılan ‘gri cisim’ tabakasıdır.) Etoburlar, toynaklı memeliler ve insana giden yoldaki primatlarda en fazla beyin büyüklüğü artışı görülmektedir.
Memelilerde bu beyin artışının sebebi kısaca şudur: Avcılara yem olmamak adına onlardan kaçan memelilerin boyutu sincap gibi ufaktı ve korunma-yaşayabilme açısından gececiydiler (evrimsel süreçte onlara avantaj sağladığından ufalıp gececil olundu); görüntü, ses, koku gibi algılarını bu gece ortamında -gerek avcılara yem olmamak gerekse de yaşayabilmek adına- arttırma eğilimine girdiler ve bu sayede beyinleri gelişti.
Maymunlar ve İnsansılar evrimleştikçe beyin büyüklüğü daha da arttı. İnsan türüne giden yolda dik yürüme, alet yapabilme gibi özelliklerle gelişen insanlık; beyin hacimlerini de günümüz seviyesine çıkarabilmeyi başardı. İnsan beyni yaklaşık 86 milyar beyin hücresine -nörona- sahiptir. Ayrıca kuşlar ve memeliler kafatasının üst boşluğunu beyinle doldurur: Yanı sıra balıklar, amfibiler ve sürüngenler boşluğun yalnızca bir kısmını doldurur.
Göz. Göz olmadan önce başlangıçta hissetme/dokunma vardı, sonra “ışığa duyarlılık” ve “ışığa yönelme” ve de “ışığı algılayabilme” olarak gözün oluşumu kafada başladı (600-500 miyon yıl önce – “terliksi hayvan” ve sonrasında “solucanlar”). Gözün oluşumu da kafanın oluşumuyla bağlantılıdır. Nöronların fazla olarak bulunduğu yerin kafa olması sonucu göz, kafa bölgesinde oluşmuştur: Harekette ve tehlikelere karşı avantaj sağlaması diğer etkenlerdir. Gözün oluşumu ile cisimler, ışığın etkisiyle görüntülenmeye başlandı. Başlangıçta düz olan göz, 2 boyutlu olarak net görememekteydi: Sonrasında çukurlaşarak 3 boyutlu net görüntü de sağlanılmış oldu.[267]
___________________
[267] (96. Konu veya bu dipnot, önceki yazdıklarımdan şunların birleştirilmesidir): Doksat, ags.; Güleç, agm.; 66, 68-75, 79, 80 ve 94. Konular.
[268] Figür 135: The Open University, <https://www.open.edu/openlearn/nature-environment/natural-history/tree-life> veya Pinterest, <https://tr.pinterest.com/pin/556616835191157813/?lp=true> <https://i.pinimg.com/originals/3b/ea/36/3bea36583c7bd749313dcccf1f4514ba.jpg> veya Static Flickr: Farm4, <https://farm4.staticflickr.com/3369/3650347833_7f1430515a_o.jpg>; figürün daha yüksek çözünürlüğü için bk. Alan Bernstein, <http://alanbernstein.net/images/large/bbc_treeoflife.jpg>; Erişimler: 4 Nisan 2019.
[269] Figür 136: Evogeneao, <https://www.evogeneao.com/explore/tree-of-life-explorer> veya Ellerandall, <http://www.ellerandall.com/images/blog/Evo_large.gif>; Ayrıca (ek olarak) şu ikisine de bk. Intelligent Life, <https://myintelligentlife.wordpress.com/2012/02/13/tree-of-life/> veya Imgur, <https://i.imgur.com/kRsV887.gif> ve Palaeos, <http://palaeos.com/systematics/images/TreeOfLife.jpg>; Erişimler: 4 Nisan 2019.
[/one-third][clearfix]
AGIĆ Heda, “Fossil Focus: Acritarchs”, Palaeontology Online, Cilt: 6, Makale: 11, 1 Kasım 2016, ss. 1-13, <https://pdf.palaeontologyonline.com/articles-2016/Fossil_Focus_Acritarchs_Agic_November_2016.pdf> Erişim: 11 Ocak 2019.
AKBULUT Aydın, “Alglerin Ekolojik ve Ekonomik Önemleri”, Hacettepe Ü.: Yunus: Aydın Akbulut, (ty.), <http://yunus.hacettepe.edu.tr/~akbulut/sayfalar/alg.html> Erişim: 26 Aralık 2018.
ALBERTS Bruce, AYALA Francisco J. vd., “Bilim ve Yaratılışçılık: Amerikan Ulusal Bilimler Akademisinin Görüşü”, Çevirenler: Şevket Ruacan, Ümit Sayın, Aykut Kence vd., A.B.D. Ulusal Bilimler Akademisi, Bilim ve Yaratılışçılık Yürütme Komitesi, TÜBA: Türkiye Bilimler Akademisi Yayıncılık, 1999, s. 14, 15. (PDF için bk. Doczz, <http://doczz.biz.tr/doc/168559/bilim-ve-yaratılışçılık-–-amerikan-ulusal-bilimler-akadem…> Erişim: 5 Mart 2019.)
AMOS Jonathan, “Fossil redefines mammal history”, BBC News, 25 Ağustos 2011, <https://www.bbc.com/news/science-environment-14651218> Erişim: 6 Mart 2019.
ARBOR Ann, “Fossil find puts a face on early primates”, University of Michigan: Michigan News, 3 Ağustos 2010, <https://news.umich.edu/fossil-find-puts-a-face-on-early-primates/> Erişim: 20 Ekim 2017.
ATTENBOROUGH David (Yazan ve Sunan), “David Attenborough’s First Life (1)”, Bölüm 1, Serilerin Yönetmeni: Martin Williams, Serilerin Yapımcısı: Anthony Geffen, Atlantic Productions Limited MMX, BBC Two, 5 kasım 2010, <https://www.dailymotion.com/video/xu7497> <https://www.bbc.co.uk/programmes/b00vspkd> Erişim: 12 Şubat 2019.
Australian Museum Staff (yy.), “Bird-like dinosaurs”, Australian Museum, 10 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/dinosaurs/bird-like-dinosaurs/> Erişim: 8 Şubat 2019.
BAKIRCI Çağrı Mert, “Evrimsel Süreç – 14: Algler, Bitkiler ve Evrimsel Tarihleri (500 Milyon Yıl Önce – Günümüz)”, Evrim Ağacı, 23 Şubat 2012, SGT: 22 Haziran 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-14-algler-bitkiler-ve-evrimsel-tarihleri-500-milyon-yil-once-gunumuz-305> Erişim: 26 Aralık 2018.
_____, “En Eski Hayvan ‘Dickinsonia’: Hayvanların Kambriyen Patlaması’ndan Önce Ediyakaran Dönem’de Evrimleştiği İspatlandı!”, Evrim Ağacı, 22 Eylül 2018, <https://evrimagaci.org/en-eski-hayvan-dickinsonia-hayvanlarin-kambriyen-patlamasindan-once-ediyakaran-donemde-evrimlestigi-ispatlandi-7403> Erişim: 20 Aralık 2018.
_____, “Evrimsel Süreç – 2: Evrim Tarihi’nin Büyük Zaman Çizelgesi (2. Kısım)”, Evrim Ağacı, 25 Ocak 2012, SGT: 23 Ekim 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-2-evrim-tarihinin-buyuk-zaman-cizelgesi-2-kisim-291> Erişim: 27 Aralık 2018.
_____, “Evrimsel Süreç – 1: Evrim Tarihi’nin Büyük Zaman Çizelgesi (1. Kısım)”, Evrim Ağacı, 25 Ocak 2012, SGT: 25 Ekim 2018, <https://evrimagaci.org/evrimsel-surec-1-evrim-tarihinin-buyuk-zaman-cizelgesi-1-kisim-290> Erişim: 25 Aralık 2018.
_____, “İnsan Zekasının Evrimi: Neden Sadece İnsanın Beyni Bu Kadar Evrimleşmiştir?”, Evrim Ağacı, Yayın tarihi: 21 Nisan 2011, SGT: 5 Mart 2019, <https://evrimagaci.org/insan-zekasinin-evrimi-neden-sadece-insanin-beyni-bu-kadar-evrimlesmistir-41> Erişim: 1 Nisan 2019.
BENGTSON Stefan vd., “Three-dimensional preservation of cellular and subcellular structures suggests 1.6 billionyear-old crown-group red algae”, PLOS Biology, Cilt: 15, Sayı: 3, 14 Mart 2017, ss. 1-38, <https://journals.plos.org/plosbiology/article/file?id=10.1371/journal.pbio.2000735&type=printable> Erişim: 15 Ocak 2019. (Swedish Museum of Natural History, Research).
BENTELE Caterina vd., “A proprotein convertase-inhibiting serpin with an endoplasmic reticulum targeting signal from Branchiostoma lanceolatum, a close relative of vertebrates”, Biochemical Journal, Cilt: 395, Sayı: 3, 1 Mayıs 2006, ss. 449-456, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1462704/pdf/bj3950449.pdf> Erişim: 20 Şubat 2019. (© 2006 Biochemical Society).
BENTON Mike vd., “Mankind Rising” [TV Belgeseli], Yazan: Billie Pink, Anlatan (Öyküleyen): Josh Charles, Yapımcı ve Yönetmen: Yavar Abbas, Curiosity, Discovery Channel, Pioneer Film & Television Productions Limited, 2012, <https://youtu.be/StqZI9pMq0U> (Yükleyen: Naked Science), Türkçesi için: <https://youtu.be/5_uO-JBjBjU> (Yükleyen: TR BRS 3), Erişimler: 27 Aralık 2018.
BERTRAND Stephanie, ESCRIVA Hector, “Evolutionary crossroads in developmental biology: amphioxus”, Development, Primer Series, Cilt: 138, Sayı: 22, 2011, ss. 4819-4830, <http://dev.biologists.org/content/develop/138/22/4819.full.pdf> Erişim: 20 Şubat 2019. (© 2011 The Company of Biologists Ltd).
BOWLER Jim, “Mungo Man moves to National Museum, but he’s still not home”, The Conversation, 3 Kasım 2015, <http://theconversation.com/mungo-man-moves-to-national-museum-but-hes-still-not-home-49575> Erişim: 21 Mart 2019.
BRAUN David Maxwell, “Neanderthal Model Is First Replica of Extinct Human Species Based on DNA”, National Geographic Blog, 17 Eylül 2008, <https://blog.nationalgeographic.org/2008/09/17/neanderthal-model-is-first-replica-of-extinct-human-species-based-on-dna/> Erişim: 13 Mart 2019.
BROWN Scott J., “Neanderthals and Modern Humans in Western Asia”, Karmak, SGT: 27 Ağustos 2002, <https://www.karmak.org/archive/2003/01/westasia.htm> Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019.
BUTTERFIELD Nicholas J., RAINBIRD Robert H., “Diverse organic-walled fossils, including ‘possible dinoflagellates’, from the early Neoproterozoic of arctic Canada”, Geology, Cilt: 26, Sayı: 11, Kasım 1998, ss. 963-966, <https://www.researchgate.net/publication/270569310_Diverse_organic-walled_fossils_including_possible_dinoflagellates_from_the_early_Neoproterozoic> Erişim: 16 Ocak 2019. (Research Gate).
BUTTERFIELD Nicholas J., “Early evolution of the Eukaryota”, Palaeontology, Cilt: 58, Bölüm: 1, 2014 (2015), ss. 5-17, <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/pala.12139> Erişim: 3 Ocak 2019. (© The Palaeontological Association, Wiley Online Library).
_____, “The Neoproterozoic”, Current Biology Magazine, Cilt: 25, Sayı: 19, 5 Ekim 2015, ss. R859-R863, <https://core.ac.uk/download/pdf/82747698.pdf> Erişim: 18 Ocak 2019. (© Elsevier Ltd., Cell Press, Cross Mark).
BUURMAN M. Gerhard vd., “Serial Porsche”, Wissenschaft Künste Medien, Turia Kant, 2015, ss. 26-34, <https://www.academia.edu/19743118/Serial_Porsche> Erişim: 17 Aralık 2017. (Academia).
Википедия contributors, “Эволюция рыб”, Википедия, свободная энциклопедия, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Эволюция_рыб> Erişim: 20 Ocak 2019; “Остракодермы”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Остракодермы> Erişim: 20 Ocak 2019; “Парноноздрёвые”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Парноноздрёвые> Erişim: 21 Ocak 2019; “Акантоды”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Акантоды> Erişim: 22 Ocak 2019; “Питуриаспиды”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Питуриаспиды> Erişim: 25 Ocak 2019; “Акантостега”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Акантостега> Erişim: 5 Şubat 2019; “Педерпес”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Педерпес>; Erişim: 6 Şubat 2019; “Ланцетники”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Ланцетники> Erişim: 19 Şubat 2019; “Титанофонеус”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Титанофонеус>; “Листрозавры”, <https://ru.wikipedia.org/wiki/Листрозавры>; Erişimler: 3 Mart 2019.
CALLAWAY Ewen, “Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species’ history”, Nature News, Springer Nature, 7 Haziran 2017, <https://www.nature.com/news/oldest-homo-sapiens-fossil-claim-rewrites-our-species-history-1.22114> Erişim: 13 Mart 2019.
CANAN Sinan, “Beyin Nasıl Oluştu?”, [YouTube videosu], Açık Beyin, Video yayın tarihi: 16 Ekim 2017, <https://youtu.be/7HLcT1eYCWw> Erişim: 1 Nisan 2019.
CÁRCER A. Aguirre de, “Descubiertos en Etiopía los restos fósiles más antiguos de nuestra especie, Homo sapiens”, ABC.es, 12 Haziran 2003, <https://www.abc.es/hemeroteca/historico-12-06-2003/abc/Sociedad/descubiertos-en-etiopia-los-restos-fosiles-mas-antiguos-de-nuestra-especie-homo-sapiens_187262.html> Erişimler: 3 Aralık 2017 ve 16 Mart 2019.
CHUNG Emily, “Fossils of earliest organisms that had sex are a billion years old”, CBC News, 29 Aralık 2017, <https://www.cbc.ca/news/technology/bangiomorpha-fossil-sex-1.4314204> Erişim: 15 Ocak 2019.
Colaboradores de Wikipedia, “Placodermi”, Wikipedia, La enciclopedia libre, <https://es.wikipedia.org/wiki/Placodermi> Erişim: 22 Ocak 2019; “Dunkleosteus”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Dunkleosteus> Erişim: 25 Ocak 2019; “Titanichthys”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Titanichthys> Erişim: 2 Şubat 2019; “Eusthenopteron”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Eusthenopteron>; “Panderichthys”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Panderichthys>; Erişimler: 3 Şubat 2019; “Amphibia”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Amphibia> Erişim: 4 Şubat 2019; “Tiktaalik”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik>; “Acanthostega”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Acanthostega>; Erişimler: 5 Şubat 2019; “Ichthyostega”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Ichthyostega>; “Pederpes”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Erişimler: 6 Şubat 2019; “Haikouichthys”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys> Erişim: 23 Şubat 2019; “Titanophoneus”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; “Arctognathus”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Arctognathus>; “Exaeretodon”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; “Tritylodon”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Tritylodon>; Erişimler: 3 Mart 2019; “Eomaia”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Eomaia> Erişim: 6 Mart 2019; “Anexo:Fósiles de la evolución humana”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Anexo:Fósiles_de_la_evolución_humana> Erişim(ler): Ekim-Kasım-Aralık 2017; “Homo habilis”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “OH 24”, <https://es.wikipedia.org/wiki/OH_24> Erişim: 11 Mart 2019; “Homo neanderthalensis”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_neanderthalensis> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017; “Homo antecessor”, <https://es.wikipedia.org/wiki/Homo_antecessor> Erişim: 23 Mart 2019.
Col·laboradors de Viquipèdia, “Història de la Terra”, Viquipèdia, l’Enciclopèdia Lliure, <https://ca.wikipedia.org/wiki/Història_de_la_Terra> Erişim: 12 Aralık 2018; “Evolució dels mamífers”, <https://ca.wikipedia.org/wiki/Evolució_dels_mamífers> Erişim: 6 Mart 2019.
Contributeurs de Wikipédia, “Hadéen”, Wikipédia, l’encyclopédie libre, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Hadéen> Erişim: 10 Aralık 2018; “Stromatolithe”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Stromatolithe> Erişim: 2 Ocak 2019; “Psarolepis”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Psarolepis> Erişim: 24 Ocak 2019; “Pederpes”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Pederpes> Erişim: 6 Şubat 2019; “Dickinsonia”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Dickinsonia> Erişim: 13 Şubat 2019; “Eoraptor”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Eoraptor> Erişim: 26 Şubat 2019; “Titanophoneus”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; “Exaeretodon”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; Erişimler: 4 Mart 2019; “Sahelanthropus tchadensis”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Sahelanthropus_tchadensis> Erişim: 12 Kasım 2017; “Homo habilis”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “Homme de Néandertal”, <https://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_de_Néandertal> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017.
Contributori di Wikipedia, “Acqua”, Wikipedia, L’enciclopedia libera, <https://it.wikipedia.org/wiki/Acqua> Erişim: 11 Aralık 2018; “Cheirolepis”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Cheirolepis> Erişim: 24 Ocak 2019; “Tetrapodomorpha”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Tetrapodomorpha> Erişim: 3 Şubat 2019; “Archaeosyodon praeventor”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Archaeosyodon_praeventor>; “Chiniquodon”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Chiniquodon>; Erişimler: 4 Mart 2019; “Homo habilis”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “Homo neanderthalensis”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_neanderthalensis> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017; “Homo cepranensis”, <https://it.wikipedia.org/wiki/Homo_cepranensis> Erişim: 23 Mart 2019.
ÇADIROĞLU Alper, “Temel Fizik”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/temel-fizik/> Erişim: 9 Aralık 2018.
_____, “Makro Fizik”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/makro-fizik/> Erişim: 9 Aralık 2018.
_____, “Genetik: DNA ve RNA”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/genetik-dna-ve-rna/> Erişim: 6 Nisan 2019.
_____, “Biyolojiden Seçilmiş Konular”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/biyolojiden-secilmis-konular/> Erişim: 13 Mart 2019.
_____, “İlk İnsanların Tarihi ve İnançları”, Mutlak Bilim, 2018, <https://www.mutlakbilim.net/ilk-insanlarin-tarihi-ve-inanclari/> Erişim: 13 Mart 2019.
DALE Barrie, “The sedimentary record of dinoflagellate cysts: Looking back into the future of phytoplankton blooms”, Scientia Marina, Cilt: 65, Ek/İlave: 2, Eylül 2001, ss. 257-272, <http://scimar.icm.csic.es/scimar/pdf/65/sm65s2257.pdf> Erişim: 15 Ocak 2019.
DAWKINS Richard, “Gen Bencildir”, Çevirmen: Asuman Ü. Müftüoğlu, TÜBİTAK Yayıncılık, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları 19, 1. Baskı, Ankara, Mayıs 1995, <http://web.itu.edu.tr/kcankocak/docs/ek_okumalar/Dawkins_Gen_Bencildir-1-81.pdf> Erişim: 16 Ekim 2017.
DOKSAT Mehmet Kerem, “Evrenin ve İnsanın Evrimi”, Historical Sense, 16 Haziran 2001, <http://www.historicalsense.com/Archive/e_i_evrimi_1.htm> Erişim: 6 Temmuz 2011 veya <http://historicalsense.tripod.com/Archive/e_i_evrimi_1.htm> Erişim: 9 Nisan 2019.
DOREY Fran, BLAXLAND Beth, “Homo ergaster”, Australian Museum, SGT: 11 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-ergaster/> Erişim: 21 Kasım 2017.
DOREY Fran, “Homo heidelbergensis”, Australian Museum, SGT: 11 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-heidelbergensis/> Erişim: 26 Mart 2019.
_____, “Homo habilis”, Australian Museum, SGT: 19 Kasım 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-habilis/> Erişim: 19 Kasım 2017.
_____, “Homo sapiens – modern humans”, Australian Musem, SGT: 11 Aralık 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-sapiens-modern-humans/> Erişim: 13 Mart 2019.
Duke Today Staff (yy.), “Brain, Size And Gender Surprises In Latest Fossil Tying Humans, Apes And Monkeys”, Duke Today, 14 Mayıs 2007, <https://today.duke.edu/2007/05/aegypto.html> Erişim: 19 Ekim 2017.
DUNN Frances S. vd., “Ediacaran developmental biology”, Biological Reviews, Cilt: 93, Sayı: 2, Mayıs 2018, ss. 914-932, <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/brv.12379>, <https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/brv.12379> Erişim: 13 şubat 2019. (Wiley Online Library).
Ediacaran Weebly Author (yy.), “History of the Ediacara”, Ediacaran, (ty.), <http://ediacaran.weebly.com/history-of-the-ediacara.html> Erişim: 13 Şubat 2019.
Edytorzy Wikipedii, “Staurikozaur”, Wikipedia, wolna encyklopedia, <https://pl.wikipedia.org/wiki/Staurikozaur> Erişim: 26 Şubat 2019; “Lystrozaur”, <https://pl.wikipedia.org/wiki/Lystrozaur> Erişim: 4 Mart 2019.
FERREIRA Vasco, “Branchiostoma lanceolatum (Pallas, 1774)”, OMARE, SGT: 8 Ekim 2018, <http://www.omare.pt/en/especie/branchiostoma-lanceolatum-2/> Erişim: 21 Şubat 2019.
Fossil Museum Author (yy.), “Haikouella and Xidazoon, Enigmatic Fossils from Chengjiang”, The Virtual Fossil Museum, (ty.), <http://www.fossilmuseum.net/Fossil_Sites/Chengjiang/Xidazoon-Haikouella/XidazoonHaikouella.htm> Erişim: 3 Eylül 2017.
FRANZEN Jens L. vd., “Complete Primate Skeleton from the Middle Eocene of Messel in Germany: Morphology and Paleobiology”, PLoS ONE, Cilt: 4, Sayı: 5, Mayıs 2009, ss. 1-27, <https://journals.plos.org/plosone/article/file?id=10.1371/journal.pone.0005723&type=printable>, <https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0005723> Erişim: 10 Ekim 2017. (Open Access).
GRAY Richard, “Were early humans the HYENAS of prehistoric Africa? Our ancestors may have been scavengers, study reveals”, Daily Mail: Mail Online, 6 Mart 2015, <https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2980900/Were-early-humans-HYENAS-prehistoric-Africa-ancestors-scavengers-study-reveals.html> Erişim: 23 Kasım 2017.
GÜLEÇ Erksin, “Beynin Evrimi”, Bilim ve Ütopya Dergisi, Sayı: 84, Bilimsel Yayıncılık, İstanbul, Haziran 2001, ss. 30-33.
HARRISON Terry, [“The primate fossil record” adlı kitaptaki 19. Bölüm] “Late Oligocene to middle Miocene catarrhines from Afro-Arabia”, Editör: Walter Carl Hartwig, Cambridge University Press, 2002, <https://www.academia.edu/7136487/2002_Harrison_-_Miocene_catarrhines_from_Afro-Arabia> Erişim: 7 Kasım 2017. (Academia).
HENDRY Lisa, “Bringing a Neanderthal to life: the making of our model”, The Trustees of The Natural History Museum, London, 17 Şubat 2018, <http://www.nhm.ac.uk/discover/bringing-a-neanderthal-to-life-the-making-of-our-model.html> Erişim: 21 Mart 2019.
HITCHCOCK Don, “Dinosaurs and other ancient animals”, Don’s Maps, SGT: 3 Eylül 2018, <https://www.donsmaps.com/dinosaurs.html> Erişim: 9 Şubat 2019.
_____, “Chapelle-aux-Saints – the Neanderthal / Neandertal skeleton”, Don’s Maps, SGT: 4 Aralık 2018, <https://www.donsmaps.com/chapelleauxsaints.html> Erişim: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019.
HOWELLS Cindy, “Archaeopteryx – the missing link between dinosaurs and birds?”, National Museum Wales, 13 Ekim 2011, <https://museum.wales/articles/2011-10-13/Archaeopteryx—the-missing-link-between-dinosaurs-and-birds/> Erişim: 8 Şubat 2019.
HUNT-FOSTER ReBecca K., “The Stromatolites of Glacier National Park”, National Park Service, 5 Ekim 2018, <https://www.nps.gov/articles/park-paleo-fall-2018-stromatolites.htm> Erişim: 8 Ocak 2019.
JAVAUX Emmanuelle J., LEPOT Kevin, “The Paleoproterozoic fossil record: Implications for the evolution of the biosphere during Earth’s middle-age”, Earth-Science Reviews, Cilt: 179, Ocak 2018, ss.68-86, <https://reader.elsevier.com/reader/sd/pii/S0012825217304890…> veya Elsevier, Science Direct, <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825217304890>; Erişimler: 3 Ocak 2019.
KAZANCI Atilla, “İnsan Ailesinin Biyokültürel Evrimi”, Historical Sense, 7 Eylül 2002, <http://www.historicalsense.com/Archive/Fener56_1.htm> Erişim: 7 Temmuz 2011 veya <http://historicalsense.tripod.com/Archive/Fener56_1.htm> Erişim: 9 Nisan 2019.
KNOLL A. H, JAVAUX E. J., HEWITT D., COHEN P., “Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans”, Phil. Trans. R. Soc. B, 361(1470), 5 Mayıs 2006, ss. 1023-1038, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1578724/pdf/rstb20061843.pdf> Erişim: 4 Ocak 2019. (NCBI, PMC).
LAURSEN Lucas, “Fossil skull fingered as ape–monkey ancestor”, Nature, 14 Temmuz 2010, <https://www.nature.com/news/2010/100714/full/news.2010.354.html> Erişim: 20 Ekim 2017.
LONG John, “The oldest fish in the world lived 500 million years ago”, The Conversation, 11 Haziran 2014, <http://theconversation.com/the-oldest-fish-in-the-world-lived-500-million-years-ago-27710> Erişim: 19 Ocak 2019.
MALITSKY Alexey, MALITSKAYA Natalia, ATUCHIN Andrey vd., “Paleo illustrations”, Behance (NYC, Adobe Systems Incorporated), 19 Ocak 2017, <https://www.behance.net/gallery/47637739/Paleo-illustrations> Erişim: 24 Şubat 2019.
MARTIN-SILVERSTONE Liz, “Episode 94: Joggins Fossil Cliffs”, Palaeocast, 17 Eylül 2018, <http://www.palaeocast.com/joggins-fossil-cliffs/> Erişim: 7 Şubat 2019.
МАРКОВ Александр (Alexander Markov), “Геном ланцетника помог раскрыть секрет эволюционного успеха позвоночных”, Элементы (Elementy), 23 Haziran 2008, <https://elementy.ru/novosti_nauki/430759> Erişimler: 20 Şubat 2019.
MASCI David, “For Darwin Day, 6 facts about the evolution debate”, Pew Research Center, 11 Şubat 2019, <https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/02/11/darwin-day/> Erişim: 2 Nisan 2019.
MEHLQVIST Kristina, EINARSSON Elisabeth, “Lundadagarna i Historisk Geologi och Paleonotologi XII”, GFF, Cilt: 133, 17 Mart 2011, ss. 57-75, <https://www.researchgate.net/figure/Squamation-model-of-Andreolepis-showing-distribution-of-each-scale-morphotype-A_fig2_292989234> Erişim: 2 Şubat 2019, (Donglei Chen, Henning Blom).
Melbourne Museum Author (yy.), “Spriggina – an early arthropod?”, Melbourne Museum, (ty.), <https://museumsvictoria.com.au/website/melbournemuseum/discoverycentre/600-million-years/timeline/ediacaran/spriggina/index.html> Erişim: 10 Aralık 2018.
MENG Fanwei, ZHOU Chuanming, YIN Leiming, CHEN Zhilin, YUAN Xunlai, “The oldest known dinoflagellates: Morphological and molecular evidence from Mesoproterozoic rocks at Yongji, Shanxi Province”, Chinese Science Bulletin, Cilt: 50, Sayı: 12, Haziran 2005, ss. 1230-1234, <https://link.springer.com/article/10.1007/BF03183698> Erişim: 16 Ocak 2019. (© Science in China Press).
MICHOD Richard E. vd., “Life-history evolution and the origin of multicellularity”, Journal of Theoretical Biology, Cilt: 239, Sayı: 2, 30 Temmuz 2005, ss. 257-272, <https://pdfs.semanticscholar.org/cb9f/0850a430a73dc7f561bde1cdc4e5015ed989.pdf> Erişim: 4 Ocak 2019. (Elsevier, ScienceDirect).
MILEVA Vanya, “Преходът към хорди и гръбнаци”, Бръсначът на Окам (bgchaos), 3 Nisan 2012, <http://bgchaos.com/507/polemics/unintelligent-design/преходът-към-хорди-и-гръбнаци/> (Vertébrés Fossiles, <http://vertebresfossiles.free.fr/actu/poissons_chine.htm>) Erişim: 24 Şubat 2019.
More than a Dodo Author (yy.), “A Model Ancestor”, More than a Dodo: Oxford University Museum of Natural History Blog, 25 Temmuz 2017, <https://morethanadodo.com/2017/07/25/a-model-ancestor/> Erişim: 25 Şubat 2019. (Robyn Hill).
MORRIS Simon Conway, “Walcott, the Burgess Shale and rumours of a post-Darwinian world”, Current Biology, Cilt: 19, Sayı: 20, 3 Kasım 2009, ss. R927-R931, <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982209016224/pdfft?md5=c06997cd6301f5efa4b5149a9b641af8&pid=1-s2.0-S0960982209016224-main.pdf> veya <https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960982209016224> Erişim: 24 Şubat 2019. (Cell Press, © 2009 Elsevier Ltd.) (Degan Shu).
MOYÀ-SOLÀ Salvador vd., “Pierolapithecus catalaunicus, a New Middle Miocene Great Ape from Spain”, Science, Cilt: 306, Sayı: 5700, 19 Kasım 2004, ss. 1339-1344, <https://www.researchgate.net/publication/8176026_Pierolapithecus_catalaunicus_A_New_Middle_Miocene_Great_ape_from_Spain> veya <http://science.sciencemag.org/content/306/5700/1339.full> Erişim:10 Kasım 2017. (AAAS, Science, ScienceMag: ResearchGate) (David M. Alba).
MPG Staff (yy: PG, DR, HR), “The first of our kind: Scientists discover the oldest Homo sapiens fossils at Jebel Irhoud, Morocco”, Max Planck Gesellschaft, 7 Haziran 2017, <https://www.mpg.de/11322481/oldest-homo-sapiens-fossils-at-jebel-irhoud-morocco> Erişim: 13 Mart 2019.
MURDOCK Matthew, “Aegyptopithecus the ‘Egyptian ape’”, TJ, Cilt: 18, Sayı: 1, 2004, ss. 105-111, <http://www.angelfire.com/mi/dinosaurs/aegyptopithecus.pdf> Erişim: 18 Ekim 2017. (Papers).
News Staff / Source (yy.), “New Fossils of Tiktaalik roseae Amaze Scientists”, Sci-News, 14 Ocak 2014, <http://www.sci-news.com/paleontology/science-new-fossils-tiktaalik-roseae-01686.html> Erişim: 25 Şubat 2019. (Tyler Keillor / Beth Rooney).
NIU Today Staff (yy.), “Out of Asia: NIU anthropologist Gebo among scientists announcing oldest primate skeleton”, NIU Today, 5 Haziran 2013, <http://www.niutoday.info/2013/06/05/out-of-asia-niu-anthropologist-gebo-among-scientists-announcing-oldest-primate-skeleton/> Erişim: 9 Ekim 2017.
NRM Staff (yy.), “Fakta om de mänskliga rekonstruktionerna”, Naturhistoriska riksmuseets, 2 Eylül 2009, <http://www.nrm.se/download/18.6321786f122df65955f80006100/1367705502192/FaktaOmRekonstruktionerna2009.pdf> Erişim: 22 Mart 2019.
NSF Staff (yy.), “New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species”, National Science Foundation: News, 16 Şubat 2005, <https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968> Erişimler: 1 Aralık 2017 ve 14 Mart 2019.
O’NEIL Dennis, “Homo erectus”, Palomar College, (ty.), <https://www2.palomar.edu/anthro/homo/homo_2.htm> Erişim: 23 Kasım 2017.
OSWALD Godfrey, “Human Origins 101: The Basics”, Library World Records, Yaz 2012, <http://www.lwrw.org/Part2.htm> Erişim: 27 Mart 2019.
Radio Canada Author (yy.), “L’ancêtre de tous les vertébrés”, Radio-Canada, 25 Nisan 2012, <https://ici.radio-canada.ca/nouvelle/552521/vertebres-ancetre-pikaia-gracilens> Erişim: 19 Şubat 2019.
RATCLIFF William C. vd., “Experimental evolution of multicellularity”, PNAS, Cilt: 109, Sayı: 5, 31 Ocak 2012, ss. 1595-1600, <https://www.pnas.org/content/pnas/109/5/1595.full.pdf> Erişim: 5 Ocak 2019.
RONSON Jacqueline, “Discovery Puts First Humans in North Africa 300,000 Years Ago”, Inverse, 7 Haziran 2017, <https://www.inverse.com/article/32650-jebel-irhoud-morocco-homo-sapiens-evolution-first-humans> Erişim: 13 Mart 2019.
PERKINS Sid, “Oldest primate skeleton unveiled”, Nature, 5 Haziran 2013, <https://www.nature.com/news/oldest-primate-skeleton-unveiled-1.13142> Erişim: 9 Ekim 2017.
PORTER Susannah M., MEISTERFELD Ralf, KNOLL Andrew H., “Vase-shaped Microfossils From The Neoproterozoic Chuar Group, Grand Canyon: A Classification Guided By Modern Testate Amoebae”, Journal of Paleontology, Cilt: 77, Sayı: 3, 2003, ss. 409-429, <http://www.geol.ucsb.edu/faculty/porter/Papers/Porteretal2003_VSMs.pdf> Erişim: 18 Ocak 2019. (© The Paleontological Society).
PORTER Susannah M., [“Neoproterozoic Geobiology and Paleobiology” adlı kitaptaki 1. Bölüm] “The Proterozoic Fossil Record of Heterotrophic Eukaryotes”, Editörler: Shuhai Xiao, Alan Jay Kaufman, Springer, Hollanda, 2006, <https://www.researchgate.net/publication/226514782_The_Proterozoic_Fossil_Record_of_Heterotrophic_Eukaryotes> Erişim: 18 Ocak 2019. (Research Gate).
SAMPLE Ian, “Ape ancestors brought to life by fossil skull of ‘Saadanius’ primate”, The Guardian, 14 Temmuz 2010, <https://www.theguardian.com/science/2010/jul/14/ape-ancestors-fossil-skull-saadanius> Erişim: 20 Ekim 2017.
SANDERS Robert, “160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans”, UC Berkeley News, 11 Haziran 2003, <https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/06/11_idaltu.shtml> Erişimler: 3 Aralık 2017 ve 16 Mart 2019.
Science Daily Author (yy.), “Timeline of evolution”, Science Daily, (ty.), <https://www.sciencedaily.com/terms/timeline_of_evolution.htm> Erişim: 29 Aralık 2018.
Science 2.0 News Staff (yy.), “Juramaia Sinensis – 160-Million-Year-Old Fossil Pushes Back Mammal Evolution”, Science 2.0, 24 Ağustos 2011, <https://www.science20.com/news_articles/juramaia_sinensis_160millionyearold_fossil_pushes_back_mammal_evolution-81971> Erişim: 3 Ekim 2017.
_____, “Archicebus Achilles: Oldest Known Primate Discovered”, Science 2.0, 5 Haziran 2013, <https://www.science20.com/news_articles/archicebus_achilles_oldest_known_primate_discovered-113751> Erişimler: 9 Ekim 2017.
SEIFFERT Erik R. vd., [“Cenozoic Mammals of Africa” adlı kitaptaki 22. Bölüm] “Paleogene Anthropoids”, Editörler: Lars Werdelin, William Joseph Sanders, University of California Press; First edition, Temmuz 2010, <https://www.researchgate.net/publication/289431503_Paleogene_Anthropoids> Erişim: 17 Nisan 2019.
SGS Staff (yy.), “هيئة المساحة الجيولوجية السعودية ,”اكتشاف نوع جديد من أشباه السعادين (Saudi Geological Survey), (ty.), <https://www.sgs.org.sa/Arabic/readmore/Pages/Saadanius.aspx> ve <https://sgs.org.sa/Arabic/readmore/Pages/default.aspx> Erişim: 20 Ekim 2017.
SHU D.-G. vd., “Head and backbone of the Early Cambrian vertebrate Haikouichthys”, Nature, Cilt: 421, 30 Şubat 2003, ss. 526-529, <https://www.researchgate.net/publication/10926399_Head_and_backbone_of_the_Early_Cambrian_vertebrate_Haikouichthys> Erişim: 24 Şubat 2019. (ResearchGate, © 2003 Nature Publishing Group).
SIMONS Elwyn L. vd., “A remarkable female cranium of the early Oligocene anthropoid Aegyptopithecus zeuxis (Catarrhini, Propliopithecidae)”, PNAS, Cilt: 104, Sayı: 21, 22 Mayıs 2007, ss. 8731-8736, <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1885571/> Erişim: 18 Ekim 2017. (NCBI, PMC).
SKÖLDKVIST Christina Kåremo, “Pressinformation: Den mänskliga resan”, Naturhistoriska riksmuseets, SGT: 3 Ağustos 2018, <http://www.nrm.se/ommuseet/press/pressinfoutstallningar/denmanskligaresan.9003173.html> Erişimler: 10 Aralık 2017 ve 22 Mart 2019.
Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Sahelanthropus tchadensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/sahelanthropus-tchadensis> Erişimler: 12 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019; “Orrorin tugenensis”, SGT: 26 Ekim 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/orrorin-tugenensis>; “Ardipithecus kadabba”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/ardipithecus-kadabba>; “Ardipithecus ramidus”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/ardipithecus-ramidus>; Erişimler: 13 Mart 2019.
_____, “Australopithecus anamensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-anamensis>; “Australopithecus afarensis”, SGT: 18 Şubat 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-afarensis>; “Australopithecus africanus”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-africanus>; “Australopithecus garhi”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-garhi>; “Australopithecus sediba”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/australopithecus-sediba>; Erişimler: 13 Mart 2019.
_____, “Homo habilis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-habilis> Erişim: 13 Mart 2019; “KNM-ER 1813”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/knm-er-1813> Erişim: 19 Kasım 2017; “Homo erectus”, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-erectus> Erişim: 13 Mart 2019; “KNM-WT 15000”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/knm-wt-15000> Erişim: 24 Kasım 2017.
_____, “Homo neanderthalensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 17 Ekim 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis> Erişimler: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019; “La Chapelle-aux-Saints”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-chapelle-aux-saints>; “La Ferrassie”, SGT: 24 Mayıs 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-ferrassie>; “Shanidar 1”, SGT: 15 Kasım 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/shanidar-1>; Erişimler: 26 Kasım 2017 ve 13 Mart 2019.
_____, “Homo sapiens”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens> Erişim: 13 Mart 2019; “Florisbad”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/florisbad> Erişim: 13 Mart 2019; “Omo I”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/omo-i> Erişim: 19 Mart 2019; “Singa”, SGT: 29 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/singa> Erişim: 4 Aralık 2017; “Qafzeh 6”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/qafzeh-6> Erişim: 4 Aralık 2017; “Qafzeh: SGT: 1 Nisan 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/burial/qafzeh-oldest-intentional-burial> Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019; “Liujiang”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/liujiang> Erişim: 6 Aralık 2017; “Cro-Magnon 1”, SGT: 5 Ağustos 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/cro-magnon-1> Erişim: 21 Mart 2019.
_____, “Homo rudolfensis”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-rudolfensis> Erişim: 22 Mart 2019; “Ceprano”, SGT: 29 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/ceprano> Erişim: 23 Mart 2019; “Homo heidelbergensis”, SGT: 13 Aralık 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-heidelbergensis>; “Fire-Altered Stone Tools”, <http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/hearths-shelters/fire-altered-stone-tools>; Erişimler: 26 Mart 2019; “Kabwe 1”, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/kabwe-1> Erişim: 26 Mart 2019; “Homo floresiensis”, SGT: 31 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-floresiensis>; “LB-1”, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/lb-1>; Erişimler: 27 Mart 2019.
SOUTHGATE Mandy, “Recommended: ‘One Million Years’ At The Natural History Museum”, Emm in London, 6 Mayıs 2014, <https://www.emminlondon.com/2014/05/recommended-one-million-years-at.html> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019.
STAL Lucas J., “Nitrogen Fixation in Cyanobacteria”, In: eLS, John Wiley & Sons Ltd, Chichester, Çevrimiçi yayın tarihi: Aralık 2015, (Images), <http://www.els.net/WileyCDA/ElsArticle/refId-a0021159.html> Erişim: 3 Ocak 2019.
ŞENGÖR Celal, “Din, Bilim ve Darwin”, [TV Programı], Siyaset Meydanı, Show TV, 19 Mart 2009, <https://youtu.be/zALMPfp0C6I> Erişim: 27 Temmuz 2011.
The Editors of Encyclopaedia Britannica (yy.), “Dinoflagellate”, Encyclopædia Britannica (Inc.), 12 Ocak 2017, <https://www.britannica.com/science/dinoflagellate> Erişim: 16 Ocak 2019.
THOMPSON Helen, “Paleoartist Brings Human Evolution to Life”, Smithsonian-Mag, 7 Mayıs 2014, <https://www.smithsonianmag.com/science-nature/bringing-human-evolution-life-180951155/> Erişim: 9 Aralık 2017.
Thomson Reuters (yy.), “Tiktaalik roseae shows signs of rear-leg development”, CBC, 15 Ocak 2014, <https://www.cbc.ca/news/technology/tiktaalik-roseae-shows-signs-of-rear-leg-development-1.2496547> Erişim: 25 Şubat 2019. (University of Chicago / Beth Rooney / Associated Press).
TURCO Ron, “Are soil bacteria harmful?”, Soils Matter, 2 Eylül 2014, <https://soilsmatter.wordpress.com/2014/09/02/the-living-soil/> Erişim: 17 Aralık 2018.
TÜRK Hüseyin, “Beyin Evrimi Işığında Dilin Kökeni”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi – DTCF Dergisi, Cilt: 38, Sayı: 1.2, 1998, ss. 527-549, <http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1613/17373.pdf> Erişim: 11 Haziran 2018.
UiO NHM Staff (yy.), “Ida – The Oldest Complete Primate Skeleton In The World”, University of Oslo: Natural History Museum, 23 Haziran 2010, <https://www.nhm.uio.no/english/visiting/geological-museum/ida/> Erişim: 10 Ekim 2017.
_____, “How does Ida compare with primates living today?”, University of Oslo: Natural History Museum, 23 Haziran 2010, <http://www.nhm.uio.no/english/visiting/geological-museum/ida/primates/> Erişim: 17 Ekim 2017.
VANDERMEERSCH Bernard, “Qafzeh, histoire des découvertes”, Bulletin du Centre de recherche français à Jérusalem, Cilt: 18, 2007, <https://journals.openedition.org/bcrfj/226> Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019.
VILLINES Zawn, “Frontal lobe: Functions, structure, and damage”, Medical News Today, 29 Haziran 2017, <https://www.medicalnewstoday.com/articles/318139.php> Erişim: 1 Nisan 2019.
WALTON Rebecca, “Introducing Darwinius masillae”, PLoS Blogs: Every One (PLoS ONE: Community Blog), 19 Mayıs 2009, <https://blogs.plos.org/everyone/2009/05/19/plos-one-introduces-darwinius-masillae/> Erişim: 11 Ekim 2017.
WAYMAN Erin, “Sahelanthropus tchadensis: Ten Years After the Disocvery”, SmithsonianMag, 16 Temmuz 2012, <https://www.smithsonianmag.com/science-nature/sahelanthropus-tchadensis-ten-years-after-the-disocvery-2449553/> Erişim: 13 Kasım 2017.
WELSH Jennifer, “Skinny ‘Shrew’ Is Oldest True Mammal”, LiveScience, 24 Ağustos 2011, <https://www.livescience.com/15734-oldest-placental-mammal.html> 6 Mart 2019.
Wikipedia Autoren, “Hadaikum”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Hadaikum>; “Magmatische Differentiation”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Magmatische_Differentiation>; Erişimler: 9 Aralık 2018; “Theia (Protoplanet)”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Theia_(Protoplanet)>; “Zirkon”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Zirkon>; “Entwicklung der Erdatmosphäre”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Entwicklung_der_Erdatmosphäre>; Erişimler: 10 Aralık 2018; “Archaikum”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Archaikum> Erişim: 11 Aralık 2018; “Erdatmosphäre”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Erdatmosphäre> Erişim: 12 Aralık 2018; “Spontanzeugung”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Spontanzeugung>; “Chemische Bindung”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Chemische_Bindung>; Erişimler: 13 Aralık 2018; “Präkambrium”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Präkambrium> Erişimler: 4 Temmuz 2011 ve 11 Ağustos 2017; “Proterozoikum”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Proterozoikum>; “Erde”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Erde>; Erişimler: 5 Temmuz 2011 ve 12 Ağustos 2017; “Mensch”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch> Erişimler: 9 Temmuz 2011 ve 14 Ağustos 2017; “Pteraspidomorphi”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Pteraspidomorphi> Erişim: 21 Ocak 2019; “Anaspida”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Anaspida>; “Osteostraci”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Osteostraci>; Erişimler: 22 Ocak 2019; “Ptyctodontida”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Ptyctodontida> Erişim: 24 Ocak 2019; “Coccosteus”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Coccosteus> Erişim: 25 Ocak 2019; “Panderichthys”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Panderichthys> Erişim: 4 Şubat 2019; “Pederpes”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Erişim: 6 Şubat 2019; “Ediacara-Fauna”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Ediacara-Fauna> Erişim: 17 Ağustos 2017; “Charnia”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Charnia> Erişim: 13 Şubat 2019; “Myllokunmingia”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Myllokunmingia> Erişim: 23 Şubat 2019; “Mensch”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Mensch> Erişimler: 3 Ağustos 2011 ve 6 Ekim 2017; “Stammesgeschichte des Menschen”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Stammesgeschichte_des_Menschen>; “Primaten”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Primaten>; Erişimler: 4 Ağustos 2011 ve 7 Ekim 2017; “Systematik der Säugetiere”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Systematik_der_Säugetiere> Erişimler: 5 Ağustos 2011 ve 12 Ekim 2017; “Halbaffen”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Halbaffen>; “Affen”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Affen>; “Menschenartige”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Menschenartige>; Erişimler: 6 Ağustos 2011 ve 13 Ekim 2017; “Australopithecus”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Laetoli”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Laetoli>; “Lucy”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Lucy>; “Australopithecus afarensis”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Erişimler: 17 Eylül 2011 ve 15 Kasım 2017; “Homo”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo> Erişimler: 18 Eylül 2011 ve 17 Kasım 2017; “Homo habilis”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “Homo ergaster”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_ergaster> Erişimler: 20 Eylül 2011 ve 21 Kasım 2017; “Homo erectus”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus> Erişimler: 21 Eylül 2011 ve 22 Kasım 2017; “Neandertaler”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Neandertaler> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017; “Omo 1 und Omo 2”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Omo_1_und_Omo_2> Erişim: 19 Mart 2019; “Homo antecessor”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_antecessor>; “Homo cepranensis”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_cepranensis>; Erişimler: 23 Mart 2019; “Homo rhodesiensis”, <https://de.wikipedia.org/wiki/Homo_rhodesiensis> Erişim: 26 Mart 2019.
Wikipedia Contributes, “Hadean”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadean>; “Earth”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Earth>; Erişimler: 9 Aralık 2018; “Origin of water on Earth”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Origin_of_water_on_Earth>; “Hadean zircon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadean_zircon>; Erişimler: 10 Aralık 2018; “Late Heavy Bombardment”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Late_Heavy_Bombardment> Erişim: 11 Aralık 2018; “Bacteria”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Bacteria>; “Archaea”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Archaea>; “Biogenesis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Biogenesis>; Erişimler: 12 Aralık 2018; “Carbon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Carbon> Erişim: 13 Aralık 2018; “Abiogenesis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Abiogenesis> Erişim: 15 Aralık 2018; “Precambrian”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Precambrian>; “Proterozoic”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proterozoic>; Erişimler: 4 Temmuz 2011 ve 11 Ağustos 2017; “Human”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human> Erişimler: 9 Temmuz – 3 Ağustos 2011 ve 14 Ağustos – 6 Ekim 2017; “Last universal common ancestor”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Last_universal_common_ancestor>; “Eukaryote”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Eukaryote>; “Stromatolite”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Stromatolite>; Erişimler: 8 Ocak 2019; “Grypania”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Grypania> Erişim: 10 Ocak 2019; “Protist”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protist> Erişim: 11 Ocak 2019; “Protozoa”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protozoa>; “Amoebozoa”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Amoebozoa>; “Amoeba”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Amoeba>; Erişimler: 18 Ocak 2019; “Algae”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Algae> Erişim: 26 Aralık 2018; “Evolution of fish”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Evolution_of_fish> Erişim: 20 Ocak 2019; “Haikouichthys”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys>; “Conodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Conodont>; “Cambrian Stage 2”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cambrian_Stage_2>; “Ostracoderm”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ostracoderm>; “Arandaspis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Arandaspis>; Erişimler: 20 Ocak 2019; “Astraspis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Astraspis>; “Pteraspidomorphi”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pteraspidomorphi>; “Thelodonti”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Thelodonti>; “Fish jaw”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Fish_jaw>; Erişimler: 21 Ocak 2019; “Osteostraci”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Osteostraci>; “Placodermi”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Placodermi>; Erişimler: 22 Ocak 2019; “Viviparity”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Viviparity>; “Guiyu oneiros”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Guiyu_oneiros>; “Sarcopterygii”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Sarcopterygii>; “Actinopterygii”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Actinopterygii>; “Andreolepis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Andreolepis>; Erişimler: 23 Ocak 2019; “Ptyctodontida”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ptyctodontida>; “Petalichthyida”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Petalichthyida>; “Laccognathus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Laccognathus>; Erişimler: 24 Ocak 2019; “Coccosteus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Coccosteus>; “Antiarchi”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Antiarchi>; “Bothriolepis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Bothriolepis>; Erişimler: 25 Ocak 2019; “Titanichthys”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Titanichthys>; “Materpiscis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Materpiscis>; “Hyneria”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hyneria>; “Rhizodontida”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Rhizodontida>; Erişimler: 2 Şubat 2019; “Tetrapodomorpha”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetrapodomorpha>; “Gogonasus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Gogonasus>; Erişimler: 3 Şubat 2019; “Tetrapod”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetrapod>; “Panderichthys”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Panderichthys>; Erişimler: 4 Şubat 2019; “Tiktaalik”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tiktaalik> Erişimler: 5 Eylül 2017 ve 5 Şubat 2019; “Spiracles”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Spiracles>; “Acanthostega”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Acanthostega>; Erişimler: 5 Şubat 2019; “Ichthyostega”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ichthyostega>; “Pederpes”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pederpes>; Erişimler: 6 Şubat 2019; “Hylonomus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hylonomus> Erişim: 7 Şubat 2019; “Animal”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Animal>; “Placozoa”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Placozoa>; “Choanoflagellate”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Choanoflagellate>; Erişimler: 18 Aralık 2018; “Dickinsonia”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Dickinsonia>; “Ediacara biota”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Ediacara_biota>; Erişimler: 16 Ağustos 2017; “Kimberella”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Kimberella> Erişim: 18 Şubat 2019; “Spriggina”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Spriggina> Erişim: 1 Eylül 2017; “Lancelet”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lancelet>; “Branchiostoma lanceolatum”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Branchiostoma_lanceolatum>; “Cephalochordate”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cephalochordate>; Erişimler: 19 Şubat 2019; “Haikouichthys”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Haikouichthys> Erişim: 23 Şubat 2019; “Bilateria”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Bilateria>; “Vertebrate”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Vertebrate>; “Chordate”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Chordate> Erişimler: 3 Eylül 2017 ve 4 Ocak 2019; “Amphibian”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Amphibian> Erişim: 5 Eylül 2017; “Reptile”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Reptile>; “Dinosaur”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Dinosaur>; “Staurikosaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Staurikosaurus>; “Eoraptor”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Eoraptor>; Erişimler: 26 Şubat 2019; “Therapsid”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Therapsid>; “Tetraceratops”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Tetraceratops>; “Raranimus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Raranimus>; “Biarmosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Biarmosuchus>; “Moschops”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Moschops>; “Titanophoneus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Titanophoneus>; Erişimler: 1 Mart 2019; “Lystrosaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lystrosaurus>; “Theriodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Theriodont>; “Arctognathus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Arctognathus>; “Lycosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lycosuchus>; “Progalesaurus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Progalesaurus>; “Cynodont”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cynodont>; Erişimler: 2 Mart 2019; “Chiniquodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Chiniquodon>; “Procynosuchus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Procynosuchus>; “Exaeretodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Exaeretodon>; “Diademodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Diademodon>; “Oligokyphus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Oligokyphus>; Erişimler: 3 Mart 2019; “Evolution_of_mammals”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Evolution_of_mammals>; “Mammal”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Mammal>; “Adelobasileus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Adelobasileus>; “Sinoconodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Sinoconodon>; “Morganucodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Morganucodon>; “Megazostrodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Megazostrodon>; “Hadrocodium”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hadrocodium>; Erişimler: 6 Mart 2019; “Juramaia”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Juramaia> Erişim: 3 Ekim 2017; “Eomaia”, <http://en.wikipedia.org/wiki/Eomaia> Erişim: 4 Ekim 2017; “Human evolution”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human_evolution>; “Primate”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Primate>; “Plesiadapis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Plesiadapis>; “Plesiadapiformes”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Plesiadapiformes>; “Shrew”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Shrew>; Erişimler: 4 Ağustos 2011 ve 7 Ekim 2017; “Mammal classification”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Mammal_classification>; “List of mammal genera”, <https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mammal_genera>; Erişimler: 5 Ağustos 2011 ve 12 Ekim 2017; “Prosimian”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Prosimian>; “Monkey”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Monkey>; “Simian”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Simian>; “Ape”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ape>; Erişimler: 6 Ağustos 2011 ve 13 Ekim 2017; “Aegyptopithecus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Aegyptopithecus> Erişim: 18 Ekim 2017; “Saadanius”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Saadanius> Erişimler: 20 Ekim 2017; “Proconsul africanus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proconsul_africanus> Erişim: 7 Kasım 2017; “Proconsul (primate)”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Proconsul_(primate)> Erişim: 8 Kasım 2017; “Pierolapithecus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Pierolapithecus> Erişim: 11 Kasım 2017; “Australopithecus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Laetoli”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Laetoli>; “Lucy (Australopithecus)”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Lucy_(Australopithecus)>; “Australopithecus afarensis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Erişimler: 16 Eylül 2011 ve 14 Kasım 2017; “Homo”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo> Erişimler: 18 Eylül 2011 ve 17 Kasım 2017; “Homo habilis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “OH 24”, <https://en.wikipedia.org/wiki/OH_24> Erişim: 19 Kasım 2017; “Homo ergaster”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_ergaster> Erişimler: 20 Eylül 2011 ve 21 Kasım 2017; “KNM ER 3733”, <https://en.wikipedia.org/wiki/KNM_ER_3733> Erişim: 12 Mart 2019; “Homo erectus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus> Erişimler: 21 Eylül 2011 ve 22 Kasım 2017; “Turkana Boy”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Turkana_Boy> Erişim: 23 Kasım 2017; “Neanderthal”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017; “Homo sapiens”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens> Erişimler: 23 Eylül 2011 ve 28 Kasım 2017; “Behavioral modernity”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Behavioral_modernity> Erişim: 14 Mart 2019; “Florisbad Skull”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Florisbad_Skull> Erişim: 13 Mart 2019; “Omo remains”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Omo_remains> Erişim: 19 Mart 2019; “Homo sapiens idaltu”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens_idaltu>; “Homo sapiens”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens>; Erişimler: 3 Aralık 2017 ve 16 Mart 2019; “Skhul and Qafzeh hominins”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Skhul_and_Qafzeh_hominins> Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019; “Hematite”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hematite>; “European early modern humans”, <https://en.wikipedia.org/wiki/European_early_modern_humans>; “Cro-Magnon rock shelter”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cro-Magnon_rock_shelter>; “Ethnic groups in Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Europe>; “Prehistoric Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Prehistoric_Europe>; “Indo-European migrations”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_migrations> “Indo-European languages”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_languages>; “Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Europe>; Erişimler: 21 Mart 2019; “Minatogawa Man”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Minatogawa_Man> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019; “Ceprano Man”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ceprano_Man> Erişim: 23 Mart 2019; “Homo heidelbergensis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_heidelbergensis>; “Homo rhodesiensis”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_rhodesiensis>; Erişimler: 26 Mart 2019; “Stegodon”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Stegodon> Erişim: 27 Mart 2019; “Cerebrum”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cerebrum>; “Cerebral cortex”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cerebral_cortex>; “Neocortex”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Neocortex>; “Human brain”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Human_brain>; “List of animals by number of neurons”, <https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_animals_by_number_of_neurons>; “Brain-to-body mass ratio”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Brain-to-body_mass_ratio>; Erişimler: 01 Nisan 2019; “Embryological origins of the mouth and anus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Embryological_origins_of_the_mouth_and_anus>; “Protostome”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Protostome>; “Deuterostome”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Deuterostome>; “Gastrulation”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Gastrulation>; “Blastula”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Blastula>; “Saccorhytus”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Saccorhytus>; “Vetulicolia”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Vetulicolia>; Erişimler: 3 Nisan 2019.
Wikipedia contributors, “三瘤齒獸屬”, 维基百科, 自由的百科全书, <https://zh.wikipedia.org/wiki/三瘤齒獸屬> Erişim: 4 Mart 2019.
Wikipedia Katılımcıları, “Abiyogenez”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Abiyogenez> Erişimler: 2 Temmuz 2011 ve 9 Ağustos 2017; “Evrim”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Evrim>; Erişimler: 3 Temmuz 2011 ve 10 Ağustos 2017; “Bakteri”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Bakteri> Erişimler: 5 Temmuz 2011 ve 12 Ağustos 2017; “İnsan”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsan> Erişimler: 9 Temmuz – 3 Ağustos 2011 ve 14 Ağustos – 6 Ekim 2017; “Therapsida”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Therapsida> Erişim: 4 Mart 2019; “Dinozor”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Dinozor>; “Bitki”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Bitki>; “Hayvanlar”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Hayvanlar>; “Böcek”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Böcek> Erişimler: 2 Ağustos 2011 ve 5 Ekim 2017; “İnsanın evrimi”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsanın_evrimi>; “Primat”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Primat> Erişimler: 4 Ağustos 2011 ve 7 Ekim 2017; “Memelilerin sınıflandırılması”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Memelilerin_sınıflandırılması> Erişimler: 5 Ağustos 2011 ve 12 Ekim 2017; “Önmaymunlar”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Önmaymunlar>; “İnsansılar”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/İnsansılar> Erişimler: 6 Ağustos 2011 ve 13 Ekim 2017; “Australopithecus”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Australopithecus>; “Lucy (fosil)”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Lucy_(fosil)>; “Australopithecus afarensis”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Australopithecus_afarensis>; Erişimler: 17 Eylül 2011 ve 15 Kasım 2017; “Homo”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo> Erişimler: 18 Eylül 2011 ve 17 Kasım 2017; “Homo habilis”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “Homo erectus”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Homo_erectus> Erişimler: 21 Eylül 2011 ve 22 Kasım 2017; “Neandertal”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Neandertal> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017; “Hematit”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Hematit> Erişim: 21 Mart 2019; “Gastrulasyon”, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Gastrulasyon> Erişim: 3 Nisan 2019.
Wikipedia-bijdragers, “Geschiedenis van de Aarde”, Wikipedia, de vrije encyclopedie, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_de_Aarde> Erişim: 11 Aralık 2018; “Diademodon”, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Diademodon> Erişim: 4 Mart 2019; “Homo habilis”, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Homo_habilis> Erişimler: 19 Eylül 2011 ve 18 Kasım 2017; “Neanderthaler”, <https://nl.wikipedia.org/wiki/Neanderthaler> Erişimler: 22 Eylül 2011 ve 25 Kasım 2017.
Wikipedia-projektin osanottajat, “Terapsidit”, Wikipedia, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Terapsidit>; “Tetraceratops”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Tetraceratops>; “Raranimus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Raranimus>; “Lystrosaurus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Lystrosaurus>; “Progalesaurus”, <https://fi.wikipedia.org/wiki/Progalesaurus>; Erişimler: 1 Mart 2019.
Wikipedia – saradnici, “Nova hipoteza o jedinstvenom porijeklu”, Wikipedia, <https://sh.wikipedia.org/wiki/Nova_hipoteza_o_jedinstvenom_porijeklu> Erişim: 14 Mart 2019.
WILHELM Klaus, “Free-for-all on the leaf surface”, ETH Zurich: ETH Life, 15 Eylül 2009, <http://www.ethlife.ethz.ch/archive_articles/090915_blattleben_kw/index_EN.html> Erişim: 17 Aralık 2018.
YILDIRIM Serap, DANE Şenol, “Serebral Lateralizasyon ve El Tercihi”, EAJM: The Eurasian Journal of Medicine, Formerly Atatürk Üniversitesi Tıp Dergisi, Cilt: 39, Sayı: 1, Nisan 2007, ss. 45-48, <http://www.eajm.org/sayilar/171/buyuk/pdf_EAJM_177.pdf> Erişim: 11 Haziran 2018.
ZALMOUT Iyad S. vd., “New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys”, Nature, Cilt: 466, 15 Temmuz 2010, ss. 360-364, <http://www.nature.com/nature/journal/v466/n7304/full/nature09094.html> veya <https://www.nature.com/articles/nature09094> Erişimler: 21 Ekim 2017 ve 8 Mart 2019. (Springer Nature: Media).
Дописувачі Вікіпедії, “Арктогнат”, Вікіпедія, <https://uk.wikipedia.org/wiki/Арктогнат> Erişim: 4 Mart 2019.
תורמי ויקיפדיה, “הומו היידלברגנסיס,” ויקיפדיה, האנציקלופדיה החופשית, <https://he.wikipedia.org/wiki/הומו היידלברגנסיס> Erişim: 26 Mart 2019.
Hazırlayan: Alper ÇADIROĞLU