Gnostisizm, MÖ 500-300 yıllarından itibaren çeşitli Orta Doğu toplumlarında yaygın olarak görülen dini-felsefi bir akım olduğu söylenebilir. Gnostik, bilmek anlamındadır. Tanrı, âlem, insan, kurtuluş ve bilgi gibi konularda kendine has açıklamalar içerir. Çeşitli dini gelenekler içerisinde doğal bir gelişim ya da kültürel etkileşim sonucu oluşan bir akımdır.[20] Gnostik inançların öncesinde veya sonrasında İslam, Hristiyanlık, Musevilik dinleri, Hinduizm-Budizm gibi dinler bu akımla veya inanışla iç içe geçmiştir ve birbirlerini etkilemişlerdir.[20][21]
Gnostik inanç ve öğretilerin temelinde 3 unsur bulunur:
- Hayat ve Işık tasavvurlarına dayalı bir yüce varlık inancı. Burada, yüce varlığa verilen isimler arasında; hayat, yüce hayat, ilk hayat, nur, ışık, ışık kralı, yüce ışık gibi isimler vardır. İlahi âlemde Hayat Ağacı’nda varlığı tam olarak bilinemeyen ve tanımlanamayan yüce Tanrı bulunur. Bu ağacın dalları ve yapraklarında ilahi varlıklar ve âlemler bu yüce varlığın tezahürleridir.
- Zıt prensipleri ifade eden bir dualizm anlayışı. Burada; madde-mana, aydınlık-karanlık, ruh-beden, dünya-öte dünya gibi kavramlar mevcuttur. Âlem, ışık ve karanlık âlem olarak görülür. Işık ya da Nur âlemi, iyilik ve gerçeği temsil eder. Karanlık âlem ise kötülük ve yalanı temsil eder. Bu iki âlem arasında durmadan bir mücadele vardır, bu maddi olan dünya âlemi karanlık âlemdir, ruh ve ruhsal varlıklar Nur âlemindedir. Burada asıl amaç; iyilik(nur) âlemine ait olan ruhlarımıza değer vererek, kötülük-karanlık(dünya) âlemindeki istek ve arzularımıza boyun eğmemektir.
- Demiurg düşüncesi. Evreni ve maddeyi(karanlık âlemi) yüce Tanrı değil, yaratıcı Demiurg yaratmıştır.
Gnostisizm’de Üçleme, Ruh-Beden-Nefs olarak karşımıza çıkar. Ruh, yüce ışık Tanrısı tarafından kötülüğü yenmek ve dize getirmek için Nur âleminden, Kötülük âlemindeki ruhu tutsak eden Beden’e atılmıştır. Beden ve Nefs kötüdürler. Beden, kötü istek ve arzularla nefsi kullanarak, Nur(Işık) âlemine yükselebilmeyi isteyen ruhun kaçmasını engelleyerek, devamlı mücadele içine girer. Ruh ölümsüzdür, beden ölümlüdür. Ruhun hidayete ermesi yüce Tanrı tarafından gönderilen bir Kurtarıcı sayesinde olur. Burada Kurtarıcı daha önce hidayete erdirilmiş ve dünyada yaşayan bir âlimdir. Ruhlara yüce Tanrı tarafından ilahi bilgiyi aktarır.
Gnostik dinler arasında doğrudan Sabiilik ve Manihaizm gösterildiği[20] gibi bunlardan gelen benzerliklerin ve etkileşimlerin günümüz dinlerine de etkisi mevcuttur.[21]
___________________
[20] Şinasi Gündüz, Ekrem Sarıkçıoğlu, “Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi”, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002, Darul Kitap: İslam Ansiklopedisi, <http://www.darulkitap.kuranikerimde.com/tarih/v2/es-dinlertarihi/index.htm#_Toc148194609> veya <https://tr.scribd.com/document/327938307/Ekrem-Sarıkcıoğlu-Baslangıctan-Gunumuze-Dinler-Tarihi> Erişim: 2012 ve 2018, (s.y.), “Gnostik Dinler” ana bölümünün giriş yazısı. (Bu kitabın yazarı Sarıkçıoğlu’dur fakat kitaptaki “Gnostik Dinler” bölümünü Gündüz yazmıştır.)
[21] Daha fazlası için bu sitedeki yazılarıma bk. (Dizin 273-278).