Konu 289: ORHON YAZITLARI VE ALTIN ELBİSELİ ADAM

 

Türk dili Ural-Altay dil ailesinin Altay kolundadır. Altay kolunu Türkçe, Moğolca ve Tunguzca meydana getirir. 8. yy.dan bugüne kadar Türk dilinin yazılı metinlerinde kullanılan alfabeler şunlardır: Göktürk (Orhon), Çin, Mani, Soğd, Uygur, Tibet, Süryani, Arap, İbrani, Grek, Ermeni, Latin, Kiril. 38 harften oluşan Göktürk alfabesi Türkler’in bilinen ilk alfabesidir. Göktürk yazısı sağdan sola doğru yazılır. Bu konu alanındaki uzmanlara göre bu alfabenin kökeni eski Türk damgaları ile Arami (Orta Doğu), Soğd (Orta Asya) ve Pehlevi (İran) alfabeleridir.[35] Orhon Yazıtları Türk dilinin en eski metinlerinin yazılı olduğu taşlardır.[36] Bu bengü taşları Türkler’in kesin olarak bilinen ilk yazılı ürünleri (metinleri) olup 2. Göktürk dönemine rastlayıp günümüzdeki Moğolistan sınırları içinde Orhun Nehri bölgesinde bulunur. Bu taşlarda (abidelerde, kitabelerde) Göktürk harfleri kullanılmıştır ve bunların ilki Çoyrın (MS 687-692) Bengü taşıdır. Bölgede uzun-kısa büyük-küçük 250’nin üzerinde taşın varlığı söz konusudur. Edebi değer olarak Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları diğerlerine oranla daha önemlidir.[37] Çoyren yazıtı ∼690, Kül Tigin ∼732, Bilge Kağan ∼735, Tonyukuk ise 716-734 yılları arasında dikilmiştir. Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını yeğenleri Yolluğ Tigin taşa kazımıştır. Kül Tigin, yazıtının yazılmasında yardımcı olmaları için Çin’den 6 sanatkar getirtmiştir: Öyle ki Kül Tigin yazıtının batı yüzünü Çang Sengüm yazmıştır. 2.27 m. boyunda olup her yerinde yazı bulunan Kül Tigin yazıtının doğu yüzünde Göktürkçe olarak 2. Göktürkler’in (2. Doğu Türk Kağanlığı’nın) hayatı ve kahramanlıkları ile Çinliler’e dikkat edilmesi uyarıları anlatılmıştır: Batı yüzünde ise Çin’de Çinli bir kağan olan Xuan-zong’un Çince hitabesi Çince yazılmış olarak yer alır. Bilge Kağan yazıtının ise dört yüzü yazılı olup hem Göktürkçe hem de Çince yazılar bulunmaktadır.[36]

___________________
[35] Nuri Yüce, “Türk”, Kültür ve Medeniyet: Yazı, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2012, <http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c41/c410274.pdf> Erişim: 13 Ağustos 2018, Cilt: 41, s. 493-497.
[36] Mustafa S. Kaçalin, “Orhon Yazıtları”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2007, <http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c33/c330255.pdf> Erişim: 13 Ağustos 2018, Cilt: 33, s. 390, 391.
[37] Mevlüt Gülmez, “Türkçe’nin Kökleri ve Geleceği”, Türkiye Tohumcular Birliği (TÜRKTOB) Dergisi, Sayı: 24, 2017, <http://www.turktob.org.tr/dergi/makaleler/dergi24/61-62.pdf> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 61.

İskitler (Sakalar) MÖ 8-3. yüzyıllar arasında Orta Asya’da göçebe olarak yaşamış bir topluluktur (veya MÖ 7-4. yüzyıllarda Orta Asya ve Kazakistan arazilerinde). İskitler ve Sakalar birbirine benzer iki halktır veya aynı halktır.[38] Güney Kazakistan’da 3 veya 4 tane ‘Altın Elbiseli Adam’ kurganı bulunmuştur.[38][39] Bu kurganlarda bulunan cesetler büyük ihtimalle yönetici sınıfına mensuplardı. Bunlardan en eskisi ve ilk bulunanı (ki bu konuda bunu işliyoruz) günümüz Güney Kazakistan’da[39] (Almaata yakınlarındaki Esik Kasabası’nda[40]) 1969 yılında bulunmuştur[39] ve onun bir Türk Tegin’i (prensi) olabileceği[40] veya Orta Çağ’da altın başlıkların kadınlar arasında yaygın olmasından dolayı onun savaşçı bir şaman kadın olabileceği de bazı arkeologlarca düşünülmektedir[42]. Altın Elbiseli Adam cesetlerinin İskitler’e ait olduğu neredeyse tüm bilim adamlarınca kabul görür. Kesin olmamakla birlikte İskitler’in Hun olduğu ve/veya onların Hun Devleti’nin batıdaki uç beyliği vazifesini gördüğü de kimilerince düşünülür: Öyle ki Latin-Bizans kaynakları Türk soylu halklara Hun veya İskit demişlerdir.[39] İskitler’in ve Türki halkların birçok benzer yönü vardır.[38] 1969’da bulunan Altın Elbiseli Adam’ın elbisesi baştan sona saf altından olup başlığında oklar ve tuğlar, alın hizasında at, koç ve geyik kabartmaları, belindeki kemerin solunda bir kılıç, sağında ise bir kama vardır:[40] Elbisedeki silahlar bile saf altındandır[41]. Altın Elbiseli Adam’ın üstündeki altın zırh ince bir zevkin ve ince bir işçiliğin ürünüdür. Hunlar’da ve Göktürkler’de altın işçiliği ileri düzeydeydi.[43]

Altın Elbiseli Adam olarak ünlenen Esik Kurganı olarak bilinen buluntuların karbon çözümlemesiyle (karbon testiyle, deneyiyle) MÖ 5-4. yy.a ait olduğu saptanmıştır. Bir kısmı altından 4000 parça eşyayı içeren bu buluntuların benzerlerine Hun mezarlarında da rastlanmıştır.[43] Kurgan’da bulunan gümüş bir çanakta[41][43][45] (tasta[44] veya kapta[45]) sadece iki satırlık bir yazı yazmaktadır,[41][43][45] “Altın Elbiseli Adam Yazıtı” veya “Esik Yazıtı” olarak bilinen[45] bu yazının toplamı sadece 26 harften[43] (işaretten[44]) oluşur, 18 tane ise farklı harf vardır,[46] 26 harflik bu yazı kimilerince Orhon alfabesinin ilkel/iptidai bir biçimidir.[43][46] Gerçekten de bu iki satırdaki bazı harfler Orhon alfabesindeki harflere benzemektedir.[46] Bu yazının Türk tarihinin en eski yazılı belgesi olduğu kimilerince düşünülmektedir.[40] Öyle ki bu kurgan Türklerin yaşadığı (doğduğu) bölgede bulunmuştur. Bu metin (yazı) için Orhon alfabesinin başlangıcı ve eski şekli diyen Kazak tarihçi ve şair[46] Olcas Süleymanov tarafından bu yazı şu şekilde okunmuştur: “Khan uya üç otuzı (da) yok boltı utıgsı tozıltı” → “Han’ın oğlu yirmi üç yaşında yok oldu, (halkın) adı sanı yok oldu.”[44] veya “Hakanın oğlu 23 yaşında yok oldu. Halkın şerefi de yok oldu.”[46]. ‘Eğer bu metin doğru okunmuşsa Türk dilinin yazılı belgeleri 1200 yıl geriye gidecektir” düşüncesini savunanlar da vardır.[44][46] 400’den fazla altın eşya bulunan bu kurgan Mısır firavunu Tutankhamon’un mezarından sonra dünyada en fazla altın çıkarılan ikinci mezardır.[47]

 

Altın Elbiseli Adam – Golden Prince/Warrior (Kazakistan) (Central State Museum of the Republic of Kazakhstan) (Soldan sağa: 1. Laurel Robbins, 2. eurasia.travel, 3. almatyexplorer) Düzenleme: Alper Çadıroğlu
Bu görsel Esik Kurganı’nda bulunan gümüş çanağın üzerinde yazan yazının birebir çıkartılmış bir kopyasıdır. (Bu görüntünün orijinalini TRT Belgesel kanalında yayımlanan “Altın Elbiseli Adam” adlı belgeselden[48] aldım ve ona -orijinal yazıyı değiştirmeden- Photoshop’ta taşa kazılmış efekti verdim. Düzenleme: Alper Çadıroğlu)
Esik Kurganı’nda bulunan gümüş çanak veya tas ve onun üstündeki yazı. (Tasın içi bir yemek tabağının içi gibi boştur.)[48]
Esik Kurganı’ndan çıkan bazı altın eşyalar. Görsel Arkeopolis.com’dan alınmıştır.[49]

___________________
[38] Alina Gaynutdinova, “‘Kırk Kız’ Destanı ve Kahramanca Savaşan Türk Kadınları”, İslâm, San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi (İSTEM) Dergisi, Yıl: 16, Sayı: 31, 2018, <http://dergipark.gov.tr/download/article-file/500600> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 152.
[39] Saadettin Yağmur Gömeç, “Kök Türk Yazıtları ve Di̇vanü Lûgat-i̇t-Türk’te Yi̇yecek ve İçecekler”, Türkiyat Mecmuası, Cilt: 26, Sayı: 2, 2016, <http://dergipark.gov.tr/download/article-file/264803> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 190.
[40] Fatma Ayhan, “Türk Giyim Kültüründe Pantolon”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı: 39, 2013, <http://dergipark.gov.tr/download/article-file/382670> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 7 (PDF’deki sayfa).
[41] Türker Eroğlu, Eda Yatman, Editör: M. Tekin Koçkar, “Halk Kültürü’nde Giyim Kuşam ve Süslenme Uluslar Arası Sempozyumu Bildirileri“, “Türk Halk Oyunlarında Giysi Sorunu ve Geleneksellik”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları No: 146, Eskişehir 2008, <http://www.academia.edu/28302562/Halk_Kültüründe_Giyim-Kuşam_ve_Süslenme_Sempozyumu_Bildirileri_Kitabı_-_M._Tekin_KOÇKAR_2008> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 40. (Bu kitaptaki -yararlandığım- “Türk Halk…” adlı makale Eroğlu ve Yatman’a aittir.)
[42] Peter B. Golden, “Dünya Tarihinde Orta Asya“, Çeviren: Yahya Kemal Taştan, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1. Baskı 2015, <http://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/ortaasya.pdf> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 23.
[43] Serkan Şen, “Eski Türklerde Maden İşçiliğine Bir Bakış”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 3, Eylül 2008, <http://www.academia.edu/32292429/Eski_Türklerde_Maden_İşçiliğine_Bir_Bakış_Serkan_Şen> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 167.
[44] Gülmez, agm., s. 61.
[45] Ahmet B. Ercilasun, “Bilinmeyen Metinlerin Çözülmesi Konusunda Teorik Bir Yaklaşım ve Altın Elbiseli Adam Yazıtı İçin Yeni Bir Okuma Denemesi”, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 20, Bahar 2017, <https://tr.scribd.com/document/357970706/Ercilasun…> Erişim: 13 Ağustos 2018, s. 7.
[46] Hüseyin Nihal Atsız, “Tarih, Kültür ve Kahramanlar: Makaleler 2“, Ötüken Neşriyat, İstanbul, İlk Baskı 2011, <https://books.google.com.tr/books?id=gA0P…> Erişim: Şubat 2017, s. 97-100. (Atsız’ın makalelerinin birleştirildiği bu kitapta Atsız “Kazakistan’da Bulunan Mezar” adlı makalesini bk. Ötüken Dergisi’nin 12. sayısında 1970 yılında yazmıştır: Bu makaleye buradan da <http://www.nihal-atsiz.com/page/208> bakabilirsiniz: Erişimler: 14 Ağustos 2018.)
[47] Hüseyin Nihal Atsız, “‘Altın Elbiseli Adam’ Hakkında Yeni Bilgiler”, Ötüken Dergisi, Sayı: 6, 1973, Ulu Türkçü Nihal Atsız Otağı, <http://www.nihal-atsiz.com/page/207> Erişim: 14 Ağustos 2018. (Bu makale Atsız’ın “Tarih, Kültür ve Kahramanlar: Makaleler 2” adlı kitabında 101’den 104’e kadarki sayfalarda olup bahsi geçen bilgi 101. sayfadadır.)
[48] Servet Somuncuoğlu (Yap., Yön. ve Metin Yazarı), “Altın Elbiseli Adam”, [Belgesel], TRT Belgesel TV, 23 Ocak 2013, <https://www.dailymotion.com/video/x4v5ajv> Erişim: 13 Ağustos 2018. (Bu videoda görüntü kalitesi daha iyi: <https://www.youtube.com/watch?v=8dqAgjGyz_o> Erişim: 13 Ağustos 2018.)
[49] Aygün Kalkan, “İskitler’den Günümüze: Esik Kurganı ve Altın Elbiseli Adam”, Arkeopolis, Haziran 2018, <http://arkeopolis.com/iskitlerden-gunumuze-esik-kurgani-ve-altin-elbiseli-adam/> Erişim: 13 Ağustos 2018.